معرفی کتاب

این کتاب دربردارندۀ ترجمه، شرح و تعلیقات بر رساله‌های شعر فارابی، ابن‌سینا، ابوالبرکات بغدادی، ابن‌رشد و خواجه ‌نصیر است. این رساله‌ها در واقع ترجمه، شرح و تعلیقه‌ای است که فیلسوفان مسلمان به زبان عربی بر رسالۀ «poetic»  ارسطو نوشته‌اند.

در گذشتۀ تاریخی ما بین دو گفتمان فلسفی و ادبی نعامل سازنده‌ای برقرار نبوده است. فیلسوفان راه خودشان را می‌رفته‌اند و ادیبان را به چیزی نمی‌گرفته‌اند و ادیبان هم چندان وقعی به مقالات و دلالات آنها نمی‌نهاده‌اند. دلیل اصلی این ناهم‌گرایی دو گفتمان مذکور به تفاوت اساسی دیدگاه‌های آنها در تعریف و کارکردهای شعر بر می‌گردد. در نظریۀ فلسفی جوهرۀ شعر محاکات است و عنصر قوام‌بخش آن موسیقی. از پیوند محاکات و موسیقی است که فرزند برومند شعر متولد می‌شود. آنها همچنین کارکرد اصلی شعر را تعلیمی و اخلاقی مب‌بینند و تمام باید و نبایدهایی که برای شعر ذکر می‌کنند، بر همین اساس است. حال آنکه نزد ادیبان کلاسیک، آنچه شعر را از ناشعر  جدا می‌کند، نه محاکات یا کارکرد تعلیمی و اخلاقی آن بلکه برخورداری از وزن عروضی است.

رسالۀ فن الشعر ارسطو که در منابع کلاسیک بیشتر به فی الشعر مشهور است، نه از زبان یونانی که از زبان سریانی به عربی بازگردانده شد. مطابق با اسناد موجود ابوبشر متی ابن یونس قنائی نخستین مترجم رساله است. پس از متی، نخستین رساله موجود از آن فارابی است. در اینکه وی شاگرد متّی بوده، توافق نظر کاملی میان محققان وجود ندارد؛ اما بی‌شک رساله‌های شعری فارابی ترجمۀ مستقیم یا حتی تلخیص رسالۀ ارسطو نیست. فارابی به این نتیجه رسیده که رسالۀ معلم اول را بخواند و شمایی کلی از آن را به مخاطبان عرب‌زبان خود منتقل کند. هرچند بیانات معلم دوم دربارۀ شعر بسیار مختصر است؛ اما در همین مجال اندک توانسته محورهای اصلی نظریۀ شعری یونانی‌نسب را به روشنی ترسیم کند.

در فصل دوم نویسنده به سراغ ابن سینا رفته است. تفاوت کار ابن سینا و فارابی در دو چیز است: نخست اینکه دلیلی نداریم که ثابت کند ابن سینا زبان سریانی می‌دانسته و مستقیم به منابع دست اول مراجعه کرده باشد، بلکه نشانه‌هایی است که ثابت می‌کند وی در ترجمه و تلخیص رسالۀ ارسطو، اثار فارابی و قنائی و احتمالاً یحیی بن عدی را در پیش چشم داشته است. تفاوت دیگر در این است که وی تصمیم گرفته رسالۀ ارسطو را ترجمه کند و نه مانند معلم دوم برداشت کلی خود را از رسالۀ ارسطو به مخاطب عرب‌زبان منتقل نماید. با این حال نمی‌توان او را یک مترجم صرف به شمار آورد؛ چون از یک طرف ضمن ترجمه، چند جا دربارۀ رسالۀ ارسطو اظهارنظر می‌کند و از طرف دیگر به طور مختصر آرای ارسطو و بوطیقای یونانی را با شعر عربی مقایسه می‌کند. بنابراین زمینۀ اصلی کار وی ترجمه است، اما ترجمه‌ای همراه با دخل و تصرف و توضیح و شرح.

در فصل سوم به ابوالبرکات بغدادی پرداخته شده است. وی فیلسوفی یهودی بود که ظاهراً در سنین پیری به اسلام گروید. مشهور است که وی از باب مخالفت با آراء ابن سینا درآمده است. نظرات شعری وی این فرض را تأیید می‌کنند. روش او در مواجهه با نظریۀ شعر، نه تنها با اب سینا که با همۀ هم‌قطارانش تفاوت دارد. او نه مثل ابن سینا قصد ترجمه و تلخیص رسالۀ ارسطو را دارد و نه مانند فارابی بر آن است که تصویری کلی از نظریۀ یونانی‌نسب را به مخاطبانش منتقل کند؛ شیوه‌اش مبتنی است بر مقایسه و تطبیق دو نظریۀ شعری یونانی و عربی ـ اسلامی و اهمیت کارش هم در این است که استقلال دو نظریه را حفظ کرده و مانند ابن رشد شعر و بوطیقای عربی ـ اسلامی را تحت الشعاع نظریۀ یونانی‌نسب قرار نداده است.

فصل چهارم به ابن رشد و نظریه‌های او دربارۀ شعر اختصاص دارد. نقش ابن رشد و ترجمه و تلخیصش در شکل‌گیری نظریۀ شعری در قرون وسطی برجسته است. کاملاً مشخص است که وی در صدد بومی‌کردن رسالۀ ارسطو بوده است؛ چون اولاً مانند قنائی تراژدی و کمدی را به صناعت مدیح و هجو ترجمه کرده تا میان ژانرهایی که متعلق به دو حوزۀ فرهنگی ـ ادبی متفاوت هستند، نوعی هم‌گرایی ایجاد کند و ثانیاً در خلال متن پیوسته به سروده‌های عربی استناد می‌جوید. او نظرات ارسطو را در یک طرف و شعر عربی را در نقطۀ مقابل قرار داده و این دو گونه سروده را با یکدیگر مقایسه کرده است. در این قیاس غالباً نظرات ارسطو مبنا قرار می‌گیرند. آشتی‌دادن میان نظرات ارسطو و حوزه‌های فکری، فرهنگی، هنری و اجتماعی جامعۀ عربی ـ اسلامی نقطۀ کانونی در فعالیت چندسالۀ ابن رشد است. ترجمه و تلخیص او یکی از منابع اصلی اروپاییان قرون وسطی در شناخت اندیشه‌های بوطیقایی ارسطو اسست.

خواجه نصیر الدین طوسی در مواجهه با بوطیقای یونانی، تلفیقی از روش ابن سینا و ابن رشد را اختیار کرده است. چون از یک طرف سعی دارد خلاصه و چکیدۀ فن الشعر ارسطو را به مخاطب فارسی‌زبان منتقل کند و از جانب دیگر شاهد مثال‌هایی از شعر فارسی نقل می‌کند. وی ظاهراً ترجمۀ ابن سینا را در پیش چشم داشته است. هرچند رسالۀ خواجه به زبان فارسی است؛ اما از آنجا که این رساله در ادامۀ رساله‌‌های فیلسوفان قبلی و در واقع نهضتی نقطۀ پایان نهضتی است که از متی بن یونس قنائی شروع شده بود، این رساله در این کتاب ضمیمه شده است.

این چهره‌ها منتقل‌کنندگان بوطیقای یونانی به حوزۀ اسلامی بودند؛ اما نکتۀ مهم اینجاست که تئوری شعر یونانی وقتی وارد حوزۀ اسلامی شد، رنگ و روی اسلامی به خود گرفت و از جهات بسیاری با جد یونانی خود فاصله گرفت. فیلسوفان مسلمان ابتدا محاکات را جوهرۀ شعر معرفی کردند، سپس غایت کارکردی محاکات را تقبیح رفتارهای زشت و تحسین کردارهای نیک تعیین کردند. بدین ترتیب صبغۀ اخلاقی تئوری یونانی بسیار برجسته‌تر از صورت یونانی آن شد.

شیوۀ ترجمه در این رساله‌ها وفاداری به متن بوده، اما هر کجا متن پیچیدگی داشته که فهم آن را برای مخاطب دشوار کند، افزون بر توضیح و تعلیق، به ترجمۀ آزاد نزدیک‌تر شده است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

بخش اول: رساله‌های فارابی

بخش دوم: رسالۀ ابن سینا

بخش سوم: رسالۀ ابوالبرکات بغدادی

بخش چهارم: تلخیص الشعر ابن رشد

بخش پنجم: بیطوریقای خواجه نصیر