معرفی کتاب

رساله‌هایی در علوم ادبی: بلاغت و انشا از مجموعه دریای کبیر فرصت الدوله شیرازی از رجال دوره قاجار انتخاب شده است. دریای کبیر بزرگ‌ترین تألیف فرصت‌الدوله و دربردارندۀ یادداشت‌های گوناگون او در موضوعات علمی، ادبی و هنری است؛ اما جز بخشی از آن، در معرفی شعرای دارالعلم شیراز، هنوز به چاپ نرسیده و از نسخه منحصربه‌فرد آن نیز که به خطّ خود مؤلف است، در کتابانه حافظیه شیراز نگهداری می‌شود.

در قرون اخیر هم‌زمان با سال‌های پایانی سلطنت قاجار، فرصت‌الدوله شیرازی که از عالمان و ادیبان بنام آن روزگار شمرده‌ می‌شد، گام‌های بزرگی در راه شناسایی و شناساندن علوم ادبی از جمله بلاغت فارسی برداشته و در این زمینه سرآمد دوران بوده‌است. او در شیراز انجمن ادبی فرصت را به پا کرد که با حضور شاعرانی چون آسوده، شعاع، شیفته و ... به فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه نقد، تصحیح، استقبال و پرسش و پاسخ پرداخته است.

نخستین رساله بلاغی فرصت‌الدوله شیرازی در مجموعه دریای کبیر که به علم معانی می‌پردازد در این رساله کوتاه که حجم آن از سه صفحه فراتر نمی‌رود، بعد از مقدمه‌ای در تعریف علم معانی، نخست به عیوب فصاحت و بلاغت پرداخته شده و از ضعف تألیف، اخلال، تنافر کلمات، اثقال کلام، تعقید، و غیره سخن رفته و سپس به انواع جمله‌های خبری و طلبی اشاره شده است.

فرصت‌الدوله شیرازی در دومین رساله بلاغی دریای کبیر به علم بیان پرداخته است. در این رساله پس از تعریف علم بیان، مسائل بنیادین این علم را عبارت دانسته است از: تشبیه، استعاره، مجاز مرسل و کنایه. بر همین اساس موضوع را با تعریف تشبیه و ارکان آن آغاز نموده و در دوازده فصل جداگانه از این مباحث سخن رانده است: مشبه و مشبه به حسی؛ وجه شبه و اقسام آن؛ تقسیم دیگر برای وجه شبه: واحد یا حقیقی؛ تقسیم تشبیه به اعتبار دو طرف (مفرد به مفرد، مرکب به مرکب، مفرد به مرکب و مرکب به مفرد)، به اعتبار وجه شبه (تمثیل، غیر تمثیل، مجمل، مفصل، قریب و بعید) و به اعتبار غرض (مقبول و مردود)؛ تقسیم دیگر در تعدد دو طرف تشبیه (ملفوف و مفروق) یا تعدد یک طرف (تسویه و جمع)؛ ادات تشبیه و اقسام تشبیه به اعتبار ادات آن (مؤکد و مرسل).

در ادامه و پیش از تعریف استعاره و بیان اقسام آن، نخست به تعریف حقیقت و مجاز و فرق میان آنها و استعاره و کنایه پرداخته و سپس از استعارۀ بالتصریح و بالکنایه سخن گفته و در چند فصل به مباحث استعاره اشاره کرده است.

در بخش بعد پس از تعریف مجاز مرسل و بیان نسبت آن با استعاره، انواع مجاز را در 25 مورد دانسته و جز یکی که همان استعارۀ مصرحه است، همه را مجاز مرسل دانسته و با ذکر مثال توضیح داده است. در بخش پایانی این رساله نیز به تعریف کنایه پرداخته و آرا سه قسم دانسته است. در این بخش همچنین کنایه را از منظری دیگر به انواعی چند (تعریض، تلویح، رمز، اشارت و ایما) تقسیم می‌کند و هر یک را با شواهد توضیح می‌دهد.

آخرین رسالۀ دریای کبیر در زمینۀ بلاغت و انشا نیز اختصاص به علم انشا دارد. در این رساله پس از مقدمه‌ای کوتاه «در بیان ماهیت علم انشا و موضوع و غایت آن» در چهار فصل جداگانه از این مباحث سخن گفته شده است:

1. کلام منثور و منظوم و تقسیم‌بندی‌های گوناگون آنها و نیز شرایط کلام مستحسن (سلاست، متانت و لطافت)؛

2. ماهیت اقتباس (مستحسن و مستهجن) و درج؛

3. نامه و اقسام آن (همچون: منشور یا فتح‌نامه یا فرمان، مثال، عریضه، مکتوب، رقعه و ....)؛

4. ماهیت خط و ضوابط آن (شامل مباحثی چون: وقف، کیفیت کتابت همزه، افزونی و نقصانی حروف در کتابت، ابدال و ...).

با نگاهی به مباحث و سرفصل‌های رسالۀ انشا، چنین به نظر می‌رسد این رساله در مجموع با هدف آموزش علم انشا و تعلیم اصول صحیح و معتبر کتابت فراهم آمده است؛ از این‌رو با توجه به جنبۀ آموزشی رساله، نگارندۀ آن کوشیده تا جایی که امکان دارد، جانب اختصار را رعایت کند.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

پیش‌گفتار

مقدمه

علم معانی

علم بیان

علم انشا

پی‌نوشت

کتاب‌نامه

نمایه