معرفی کتاب

این كتاب متشکل از چهاربخش اصلی است. بخش اول به مباحث واژه‌شناسی و ادبیات اختصاص یافته است كه در آن واژۀ جانور در زبان‌های فارسی و عربی، ادبیات زرتشتی و فرهنگ تركی بررسی شده است. بخش دوم با عنوان جانورشناسی میان مسلمانان، اشارات قرآنی و نیز آرای دانشمندان مسلمان در این باره مطرح شده است. در بخش سوم در ده قسمت جداگانه به جانوران ایران و گروه‌های جانوری و در بخش چهارم نیز در شش قسمت به جانوران سرزمین اسلامی پرداخته شده است.

واژۀ جانور زمانی به هر ذی‌روح اطلاق می‌شده است، اما امروزه در زبان فارسی تنها در معنای حیوان به کار می‌رود. علم جانورشناسی نیز به مطالعۀ انواع جانوران، ویژگی‌ها و شرایط حاکم بر زندگی آنان می‌پردازد. به دلیل اهمیت جانوران در زندگی بشر از قدیم الایام این گروه از جانداران مورد توجه بوده‌اند؛ هرچند در زمان‌های پیشتر توجه به جانوران به معنای امروزین نبوده، بلکه این دقت و توجه بیشتر به جنبه‌های کاربردی جانوران و تأثیر آنها در زندگی انسان معطوف بوده است. به سبب نبود شناخت کافی از جانوران، نوشته‌های قدیمی با رویکرد جانورشناسانه، به انواع خرافات و باورهای عجیب آمیخته است. امروزه مطالعۀ این دیدگاه‌ها و باورهای موجود در متون تاریخی، مورد توجه پژوهشگران تاریخ علم و نیز علاقمندان به مباحث فرهنگ و تمدن است.

این کتاب دربردارندۀ چهار بخش است. در بخش نخست ابتدا به واژۀ جانور و نام جانور در ادبیات فارسی پرداخته می‌شود. سپس زبان‌‌شناس و تاریخ‌طبیعی‌‌نگار معاصر، مرحوم هوشنگ اعلم رده‌بندی جانوران را در ادبیات زرتشتی با تکیه بر کتاب «بندهش» بررسی می‌کند. در ادامه به جانورانی پرداخته می‌شود که نام آنها بیشترین فراوانی را در ادبیات فارسی و به ویژه شاهنامه دارد. آنگاه در قسمت واژگان در عربی به واژۀ حیوان، تطور نام‌های جانوران، عوامل مؤثر بر نام‌گذاری جانوران و خرافات رایج میان عرب‌ها دربارۀ جانوران پرداخته شده است. سپس جایگاه چند جانور مهم در ادبیات عرب به ویژه در اشعار، داستان‌ها و ادبیات عامیانه بررسی می‌شود و در پایان واژۀ جانور در برخی باورهای مرتبط با جانوران در ادبیات و فرهنگ ترکی‌زبان‌های بررسی می‌شود.

در بخش دوم کتاب ابتدا موضوع مسخ در اشارات قرآنی بررسی می‌شود و آنگاه جایگاه جانورشناسی و نیز رده‌بندی جانوران در آثار دانشمندان اسلامی از جمله جاحظ و قزوینی مورد پژوهش قرار می‌گیرد. در بخش سوم در ده قسمت جداگانه به جانوران ایران و گروه‌های جانوری و در بخش چهارم نیز در شش قسمت به جانوران سرزمین اسلامی پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

بخش یک: بحث‌های واژه‌شناختی و ادبی:

فصل 1: جانور در زبان فارسی: فرید قاسملو

فصل 2: جانور و جانورشناسی در ادبیات زرتشتی: هوشنگ اعلم

فصل 3: جانور در ادبیات فارسی: مهران افشاری

فصل 4: جانور در زبان و ادبیات عربی: شارل پلّا، ترجمۀ محمد تقی‌زاده مطلق

فصل 5: جانور در ادبیات و فرهنگ ترکی‌زبان‌ها: پرتو نایلی بوراتاو، ترجمۀ محمد تقی‌زاده مطلق

بخش دو: جانورشناسی میان مسلمانان: شارل پلّا، ترجمۀ محمد تقی‌زاده مطلق

بخش سه: جانوران در ایران:

فصل 1: بررسی آثار دربارۀ حیوان: استیون اندرسون، ترجمۀ نگار نادری، مستورۀ خضرایی

فصل 2: مناسبات جانوران

فصل 3: گروه‌های جانوری

فصل 4: مناطق جانوری

فصل 5: جانوران انقراض‌یافته و در معرض انقراض ایران: شمامه محمدی‌فر

بخش چهار: جانوران سرزمین‌های اسلامی: شمامه محمدی‌فر

فصل 1: جنوب و جنوب شرق آسیا

فصل 2: آسیای میانه و قزاقستان

فصل 3: قفقاز

فصل 4: جنوب غرب آسیا (به جز ایران)

فصل 5: شمال آفریقا

فصل 6: شرق و مرکز آفریقا