معرفی کتاب

سال 1386 سال مولانا بوده و در همۀ دنیا و به ویژه در کشورهای ترکیه، مصر، افغانستان، ایران و کشورهای دیگر همایش‌هایی برای بزرگداشت مقام مولانا برگزار شد. در ایران مجموعاً دوازده کنگره به صورت مقدماتی برگزار شد که این کتاب دربردارندۀ هشت مقاله از مقالات این کنگره‌ها است.

اخلاق در زندگی انسان جایگاهی خاص دارد و شخصیت انسانی وابسته به وجوه صفات حمیده و خوی‌های پسندیده در اوست و اصلاً انسان را می‌توان حتی به حیوان اخلاقی ـ تعبیری که نزد فلاسفه کمتر به چشم می‌خورد ـ تعریف کرد. از دیرباز فیلسوفان نظریات مختلفی را دربارۀ اخلاق مطرح کرده‌اند که میان فیلسوفان باستان نظر به فضیلت‌گرایی و در میان متأخران نظریۀ اصالت نفع و مصلحت‌گرایی از اهمیت بیشتری برخوردار است. اما تاکنون دربارۀ اخلاق عرفانی کمتر به عنوان یک نظریۀ اخلاقی بحثی صورت گرفته است. نظریۀ اخلاق عرفانی مبادی و مقدماتی دارد که آن را از نظریات دیگر اخلاقی کاملاً متمایز می‌کند. نخست آنکه بر دید دیگری از انسان که دید الهی است، استوار است. به گفتۀ مولوی:

پس به صورت آدمی فرع جهان                    در صفت اصل جهان این را بدان

ظاهرش را پشه‌ای آرد به چرخ                      باطنش باشد محیط هفت چرخ

پس به صورت عالم اصغر تویی                     پس به معنی عالم اکبر تویی

دیگر آنکه بر نظریۀ اسماء و صفات الهی استوار است. اخلاق حمیده و کمالات وجود انسانی پرتوی از کمالات و صفات الهی است. در واقع از دیدگاه عرفانی، اخلاق همان تخلق به اخلاق الهی است که تخلقوا باخلاق الله

آدم اصطرلاب اسرار علوست                                    وصف آدم مظهر آیات اوست

هر چه در وی می‌نماید عکس اوست              همچو عکس ماه اندر آب جوست

خلق را چون آب دان صاف و زلال                وندرو تابان صفات ذوالجلالگ

علمشان و لطفشان و عدلشان                      چون ستاره چرخ بر آب روان

پادشاهان مظهر شاهی حق                          عارفان مرآت آگاهی حق

دیگر آنکه عرفان عرفانی نظریۀ انتزاعی نیست، بلکه علمی است که بر اثر تحقق حاصل می‌شود و بر سیر و سلوک عرفانی و طی مقامات استوار است؛ هر مقامی در سلوک عرفانی تحقق و تخلق به اسمی از اسماء الهی است و دیگر آنکه اخلاق عرفانی اسوه‌ای حسنه دارد.

مثنوی مولانا هم به مقتضای تعلیمی‌بودن و هم به واسطۀ پیوستگی عمیق با سنت و سلوک عارفانه اثری است که به شدت مستعد جستارهای اخلاقی است. اگر مثنوی را آیینه‌دار تمام چشم‌اندازهای رنگ به رنگ آموزه‌ها و دغدغه‌های اخلاقی تاریخ فرهنگی گذشتۀ خود بدانیم، هرگز ادعا و گمانی گزافه نیست. در چند فراز از اوجبات مثنوی، مولانا از مقامی حیرت‌آفرین سخن می‌گوید. آستانه‌ای از ایمان که اخلاق بر آن سر می‌نهد، سپر می‌اندازد و تاب گامی فراترنهادن از خود نمی‌یابد. جایی که خون اخلاق در قربان‌گاه ایمان ریخته می‌شود.

به روایت مولانا سالک راه‌یافته به عقبه‌ای می‌رسد که باید از اخلاق گذر کند و به حرمت ایمان جانب اخلاق را هرچند عزیز است، فرو گذارد. پیداست این تجربه ورای فهم و عقلانیت بشری و مادی است. در چند بخش از مثنوی می‌توان از این معنی اسرارآمیز سراغ کرد.

فهرست مقالات این کتاب بدین قرار است:

مبانی کلامی اخلاق نزد مولانا: حسن اکبری بیرق

مولانا و تعلیق غایت‌شناختی امر اخلاقی: حمیدرضا توکلی

بررسی تطبیقی دیدگاه‌های اخلاقی و تربیتی مولوی با سعدی: عبدالله حسن‌زاده میرعلی

«جبر و اختیار» و «قضا و قدر» در نظام فکری مولوی: قدرت الله خیاطیان

آیین مهر در مثنوی: علی محمد شاه‌سنی

نگاهی به مفهوم توبه در مثنوی مولانا: سیدحسن طباطبایی

«جبر و اختیار» در مثنوی معنوی: منصور فرزامی راد

اخلاق نزد مولانا: عباس کبیری، حمیدرضا دانشجو