معرفی کتاب

این کتاب شرح جنگ ایرانیان با خیونان در دورۀ گشتاسب، شاه ایران و ارجاسب، خداوندگار خیونان است.

آثار بازمانده به زبان پهلوی ساسانی را معمولاً به دو دستۀ متون دینی و غیردینی تقسیم می‌کنند. گرچه در همۀ این آثار که بدان نام ادبیات پهلوی زردشتی نیز داده‌اند، هاله‌ای از باورهای دینی زرتشتی را می‌توان یافت؛ ولی چون در تعدادی از این متون مستقیماً از مطالب دینی سخن به میان نمی‌آید، عنوان متون غیردینی برای آنها برگزیده شده است. یادگار زریران همراه آثاری همچون کارنامۀ اردشیر بابکان، شهرستان‌های ایران، خسرو ریدک، شگفتی‌های و برجستگی‌های سیستان، گزارش شطرنج، سور سخن و ... را می‌توان جزء این گروه به شمار آورد.

یادگار زریران رسالۀ کوچکی است به زبان پهلوی، ظاهراً به نثر همراه با شعر، اثری حماسی که اصل پارتی دارد، چون در خلال آن واژگان، ترکیبات و ساختارهای زبان پارتی را می‌توان دید. این اثر کهن‌ترین تعزیه‌نامه و نمایشنامۀ ایرانی به شمار می‌آید و قطعه‌ای است احتمالاً حماسه‌های ایرانی که به همت گوسان‌های پارتی تا دورۀ ساسانی به طور شفاهی زنده بوده‌اند و شاید این اثر در آن زمان تدوین یافته است و چون به دست موبدان ایرانی از حالت شفاهی به نوشتاری درآمده است، رنگ و بویی نیز از دین مزدیسنانی گرفته، ولی روح پهلوانی آن همچنان محفوظ مانده است.

«بنونیست» نخستین بار به شعربودن این متن پی برد و کوشش کرد ساختمان شعری آن را مشخص کند. این احتمال نیز هست که مطالب این اثر از متنی اوستایی که امروزه در دست نیست، اقتباس شده باشد؛ چون بخش‌هایی از آن را در کتاب هفتم دینکرد نیز می‌توان یافت.

یادگار زریران شرح جنگ ایرانیان با خیونان در دورۀ گشتاسب، شاه ایران و ارجاسب، خداوندگار خیونان است. خیونان که در این متن پهلوی به صورت hyonan آمده، به مردمانی اطلاق می‌شد که در آن سوی ماوراءالنهر زندگی می‌کردند و در دوره‌های بعدتر با تورانیان همسانی می‌یابند. این اقوام را هون‌ها، هیاطله، هفتاله، هفتالیان، هپتالیان نیز خوانده‌اند، مهرداد بهار آنها را ایرانی می‌داند. در این نبرد 23 تن از برادران و پسران گشتاسب از آن جمله زریر، پادخسرو، فرشاورد و ... کشته می‌شوند. بستور پسر خردسال زریر به خونخواهی پدر به میدان می‌رود و بر مردۀ پدر با لطیف‌ترین واژه‌ها سوگواری و نوحه‌سرایی می‌کند و ناله‌های او شاه‌بیت‌های سوگنامه‌ای کهن در دل این متن حماسی می‌شود. سرانجام سپاه ایران به یاری اسفندیار، پسرگشتاسب بر خیونان پیروز می‌شوند و ارجاسب را شکست‌خورده به دیار خود باز می‌گردانند.

دقیقی این داستان را به شعر درآورده است و فردوسی سرودۀ دقیقی را به طور کامل در شاهنامه گنجانده است. متن پهلوی این رساله در مجموعۀ متون پهلوی به چاپ رسیده است.