معرفی کتاب

در این كتاب پس از تعریف طنز، هزل و هجو به بازتاب آن در قرآن و روایات اختصاص یافته و آنگاه نگارنده ضمن بیان تعریفی از نقیضه نمونه آن را در شعر و نثر آورده است. سپس به نمونه‌های طنز و هزل و هجو در برخی متون و اشعار كلاسیک و معاصر و نیز مجله‌های فكاهی اشاره كرده است.

برای تمام الفاظ مربوط به حوزه كمدی، عمدتاً سه مجموعه با سه شاخه اصلی پیشنهاد شده كه به ترتیب عبارت‌اند از: طنز، هزل، و هجو. طنز، قلقلک ارواح فرهیخته و فرزانه است، هزل برای مخاطبان معمولی و هجو مانند شلاقی است كه تنها افراد دارای ضریب هوشی كمتر از آن بهره‌ می‌برند. نقیضه نیز اصطلاحی است برای آثاری كه برای مقابله با آثار جدی به گونه هجو، هزل یا طنز ساخته باشند. نقیضه می‌تواند هم زیرمجموعه طنز باشد و هم هزل و هم هجو، مانند نقیضه‌های طنز بسحق اطعمه، نقیضه‌های هزل خارستات قاسمی كرمانی و نقیضه‌های هجو پریشان قاآنی.

در واقع می‌توان گفت طنز و زیرمجموعه‌های آن، قلقلک‌دادن ارواح اعیان و والا به قصد آگاه‌کردن شادمانۀ آنها از موضوعی است. هزل و زیرمجموعه‌های آن، قلقلک ارواح اشخاص معمول و میانه برای آگاه‌کردن شادمانه یا صرفاً برای خنداندن آنهاست که گاهی از حد قلقلک می‌گذرد. ولی هجو و همۀ زیرمجموعه‌های آن، تازیانه است و فقط «پوست‌کلفت‌ها» از آن احساس قلقلک می‌کنند.

اگر بخواهیم یک نمونۀ برجسته از طنز میان شاعران نشان دهیم، باید از حافظ نام برد. وی شاعری است که تنها از طنز، آن هم در والاترین و لطیف‌ترین گونۀ آن بهره می‌گیرد.

در فصل اول کتاب تعریفی کلی از طنز، هزل و هجو از دورۀ گذشته و معاصر همراه با نقد آنها ارائه شده است. در فصل دوم به بررسی طنز، هزل و هجو در قرآن روایات پرداخته شده و مثال‌هایی آورده شده است.

فصل سوم «نقیضه» است. نقیضه در حوزۀ طنز اصطلاحی است برای آثاری که به تقلید و مقابله با آثار مشهور و جدی به گونۀ هجو، هزل یا ساخته باشند. در فصل چهارم که «نقیضه اشعار» است، مؤلف گفته است که مشهورترین و قدیمی‌ترین اثری که شعر شاعران بی‌شماری از زمان پیش از خود یا هم‌عصر خویش با محتوای خورد و خوراک و آشپزی و اطعمه و اشربه نقیضه‌سازی کرده، دیوان حکیم ابواسحاق شیرازی معروف به بسحق اطعمه است. در این فصل به دیوان‌هایی که در آنها نقیضه سروده شده‌اند، اشاره شده است که می‌توان از آن جمله به دیوان بسحق اطعمه، دیوان البسۀ قاری، شهاب ترشیزی و ... نام برد.

فصل پنجم «نقیضه‌های ملمع شعر» نام دارد. در این نوع شعر شاعر در طنز یا هززل یا هجا، اشعاری ملمع می‌ساخته که خود انواع مختلف داشته است؛ یعنی گاهی ملمع فارسی ـ عربی بوده و گاهی فارسی ـ انگلیسی یا ... و گاهی نیز شاعر به زبان محلی شعری ملمع و طنزآلود می‌سروده است که مؤلف به ملمع شرف الدین عثمان و چند مورد دیگر اشاره می‌کند. در ابتدای ملمع شرف الدین عثمان منشی خوارزمشاهیان آمده است:

القلب من سوز عشق الیار شیدائٌ                  والاشکُ سیلاً علی الرّخسار پیداءٌ

فصل ششم نیز به «نقیضه‌های ملمع نثر» اختصاص دارد. که در این فصل به دو نمونه اشاره می‌شود: یکی از آقا جمال خوانساری و دیگری از ادیب الممالک فراهانی.

فصل هفتم «نقیضۀ کتاب‌ها (نثر)» است. در این فصل به کتاب‌هایی که به عنوان تقلید از کتابی مشهور یا نقیضۀ طنز و هزل آن ساخته شده، اشاره می‌شود که عقاید النساء (کلثوم ننه) از دورۀ صفویه و پریشان قاآنی در دورۀ قاجاریه از این قبیل است.

«طنز، هزل و هجو در برخی متون گذشته» عنوان فصل هشتم کتاب است. در این فصل به کتاب‌های قابوس نامه، اسرار التوحید، کلیله و دمنه و ... به عنوان کتاب‌هایی که در آنها به یکی از موارد مورد اشارۀ کتاب در آنها وجود دارد، اشاره شده است.

فصل نهم «طنز، هزل و هجو در برخی متون شعر و نثر» است. در دورۀ صفویه، افشاریه، زندیه، قاجار، پهلوی و انقلاب هر یک طنزنویسان، هزالان و هجاگویان خاص خود را دارد. مؤلف در این فصل به اجمال به آثار برخی از آنان نگاهی انداخته است که می‌توان به طرزی افشار و فوقی یزدی از دورۀ صفویه، یغمای جندقی از دورۀ قاجاریه، عمران صلاحی از دورۀ پهلوی و انقلاب و .... اشاره کرد.

«مجله‌های فکاهی» فصل دهم و پایانی کتاب است که در آن به ذکر تفصیلی دو روزنامۀ فکاهی بسیار موفق، یکی توفیق و دیگری گل آقا پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: قرآن و روایات

فصل سوم: نقیضه‌ها

فصل چهارم: نقیضۀ اشعار

فصل پنجم: نقیضه‌های ملمّع شعر

فصل ششم: نقیضه‌های ملمّع نثر

فصل هفتم: نقیضۀ کتاب‌ها (نثر)

فصل هشتم: طنز، هزل و هجو

فصل نهم: طنز، هزل و هجو در برخی متون شعر و نثر

فصل دهم:  مجله‌های فکاهی