معرفی کتاب

زبدة الحقایق از مهم‌ترین متن‌های مکتوب عرفانی و فلسفی اسلامی ـ ایرانی است که در سطح والایی از ادبیات منثوری قرار دارد که ایرانیان به زبان عربی تألیف کرده‌اند. این کتاب دربردارندۀ صد فصل است و از این‌رو آن را «صد فصل» نامیده‌اند.

مؤلف زبدة الحقایق عین القضات همدانی است. وی حکیم و عارفی ایرانی است که در سرآغاز سدۀ ششم هجری در همدان به دنیا آمده و چون پدر و جدش از میانۀ آذربایجان بوده‌اند، به میانجی هم معروف بوده است. عین القضات در جوانی در شهر همدان به کسب علوم پرداخت و به زودی در ادب و حکمت و کلام مایۀ بسیار اندوخت و به سبب پرمایگی و تبحرش در فقه و حقوق اسلامی، عنوان قاضی و مدرس یافت و با وجود جوانی صاحب شهرت و نفوذ تمام گشت و به همین دلیل محسود فقیهان و متکلمان شد.

فلسفه و کلام آن روزگار طبع حقیقت‌جوی او را خرسند نکرد و به دنبال بحران فکری که حاصل مطالعه‌اش در فلسفه و کلام بود، گرفتار شک‌هایی شد؛ ولی آشنایی‌اش با آثار امام محمد غزالی به ویژه احیاء العلوم او مایۀ زدوده‌شدن شک‌هایش شد و تحت تأثیر آثار او وی نیز مانند غزالی توانست از طریق تصوف راه حلی برای مشکل‌هایی که کلام و فلسفه پاسخی برای آنها نداشت بیابد.

عین القضات چندی بعد به خدمت بزرگ‌پیران روزگار خویش مشرف شد و در عمل آیین سلوک پیشه کرد و طبق نوشتۀ بزرکان به شاگردی حکیم عمر خیام نیشابوری، احمد غزالی طوسی، صدرالمشایخ محمد حمویه و برکت همدانی و پیر او فتحۀ همدانی مفتخر شد. عین القضات با دادن دست ارادت بدین پیران، مانند ایشان در بیان عقیده‌های خویش بی‌پروا شد و مورد بدگمانی متشرعان واقع گردید و فقیهان و متکلمان به تکفیر او پرداختند و نگارش زبدة الحقایق حاصل این دوران است.

این کتاب، کتابی است فلسفی که همدانی شهید خواسته است در آن چیزهایی را یاد کند که: «نگرۀ خردها دربارۀ دانایی نسبت به ذات و صفت‌های خدای متعال و نسبت به ایمان به حقیقت پیامبری و به روز واپسین بدان‌ها رسیده است».

موضوع کتاب عرفانی ـ فلسفی و دینی است: در علم به ذات و صفات خداوند و ایمان به حقیقت نبوت و امامت. این کتاب دارای یک مقدمه و صد فصل است (فصول این کتاب بسیار موجز است) عناوین بعضی از بخش‌ها: 1.المؤمنون فی تصدیقهم بماجاءت به الرسل علی اربعه اقسام؛ استدلال علی القدیم بالحرکه و الاستدلال علی القدیم بالوجود؛ وجود الله و صفاته فی نظر عارف؛ اقسام الوجود و انواعه؛ صفات الله و اسمائه‌ و... . نثر این کتاب جز در مقدمه که گاهی سجع به کار برده، ساده و بی‌تکلف است.

عین القضات هدف خود از تألیف این کتاب را دو چیز می‌داند: نخست: پاسخ دادن به نیاز شدید برادران؛ دوم اینکه این فصل‌ها ذخیره‌ای باشند تا جوینده را از مهلکه‌های دانایی برکنار دارد.