معرفی کتاب

سیاست مدن یا اخلاق پادشاهی در فرهنگ ایرانی و اسلامی، یکی از شاخه‌های حکمت عملی بوده است، به طوری که شاهان و امیران، با استفاده از دست‌آوردهای عملی پیشینیان، همواره دستورالعملی پیش رو داشته و بر اساس آن اقدام می‌کرده‌اند. در این زمینه حکمیان، وزیران و خردمندان ایرانی در دوره اسلامی، با بهره‌گیری از سنت اندرزنامه‌نویسی ایران، آثاری پدید آوردند که عمدتاً با عنوان کلی «سیر الملوک» و «نصیحت الملوک» نامیده می‌شدند. کتاب «اخلاق علایی»، نمونه‌ای از این آثار است که در سده نهم هجری، به قلم یکی از دانشمندان فارس نوشته شده است.

این کتاب، کتابی است در حکمت و اخلاق عملی در یک مقدمه و چهار باب که عمدتاً بر مبنای بخش‌هایی از اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی تنظیم شده است. در مقدمه به تعریف خلق، ذکر اقسام آن و تحقیق معنی سلطنت و احتیاج خلایق به سلاطین پرداخته است. چهار باب کتاب عبارتند از: حکمت، عفت، شجاعت و عدالت که هر باب دربردارندۀ یک مقدمه و دو فصل است. در مقدمۀ هر باب عموماً تعریف و ذکر دلایل و میزان احتیاج سلاطین بدان آمده است. در فصل‌های نخست فروع و انواع موضوع آن فصل و در فصل‌های دوم امراض مربوط به هر یک و راه‌های علاج آنها مطرح شده است.

غرض مؤلف از تألیف کتاب آشتی میان عقل و نقل و به عبارت دیگر تلفیق حکمت و شریعت بوده است. مؤلف بر آن است که تألیفات حکمای پیشین در حوزۀ «علم اخلاق و سیاست مدنی» یا «مطلقاً بنا بر آراء حکما و اهل نظر» و «از مؤیدات سمعی خالی» اعراض شده است. به این دلیل و نیز برای نزدیک‌ترکردن مطالب کتاب به فهم عموم، آراء حکما و صاحب‌نظران پیشین را به آیات و اخبار و احادیث از یک‌سو و امثال و حکم و اشعار عربی و فارسی از سوی دیگر موشح گردانیده است. احادیثی که وی در کتاب بدان‌ها استشهاد کرده، عموماً نبوی و اندکی هم از امام علی (ع) است. هنگام ذکر اشعار عربی اغلب نام شاعر آن را نمی‌آورد؛ اما با جستجویی که صورت گرفت، روشن شده که چند مورد از این اشعار منسوب به حضرت علی (ع) و برخی هم از آنِ شاعرانی همچون شافعی، عمران السدوسی، ابن نباته، ابو تمام و بشار بن برد است. اشعار فارسی کتاب از مشهوری مانند انوری، سعدی، نظامی، احمد غزالی، مولوی، اوحدی و حافظ است که خود او هم به نام شاعران اشاره کرده است.

شگرد دیگر کار او طرح و معرفی هر یک از جنبه‌های افراط و تفریط خلق‌ها و صفات است، به این معنی که وقتی از یک هلق یا صفت سخن می‌گوید، هم جنبه‌های افراطی و هم صورت‌های تفریطی آن را مطرح می‌کند و به نقد آن می‌پردازد. یک بار هم ضمن بحث از جهل مرکب به مسامحه‌ای که در مورد به شمارآوردن «جهل مرکب» در زمرۀ علم، از سوی برخی از حکما رفته اشاره‌ای کرده است.

این کتاب عموماً بر مبنای بخش‌هایی از اخلاق ناصری فراهم آمده است، به گونه‌ای که مؤلف ضمن طرح برخی از مباحث آن کتاب، به شرح بخش‌هایی از آن پرداخته است.

زبان این کتاب از عرف نویسندگی قرن نهم تبعیت کرده واز متوسط آن هم کمی پایین‌تر است. دلیل این امر آن است که نویسنده عمدۀ آثار خود را به عربی نوشته و به قول خودش نوشتن به زبان فارسی شیوۀ مألوف و معهود او نبوده است. همین عدم تمرین در نویسندگی فارسی، کیفیت نثر او را پایین آورده است، به طوری که امتیاز زبانی ویژه‌ای بر کار او مترتب نیست.

در این نسخه از رسم الخط واحدی تبعیت نشده است؛ گاهی ویژگی‌های نسخه‌های کهن در آن دیده می‌شود و گاه نشانه‌هایی از تجدد و تغییر و به نظر می‌رسد کاتب از شیوۀ واحدی برای نوشتن فارسی پیروس نکرده است.

از این کتاب بنابر اطلاع سه نسخه موجود است که این تصحیح از روی نسخۀ کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی که با عنوان «آداب سلطنت» ثبت شده است، انجام گرفته است. این نسخه کهن‌ترین و معتبرترین دست‌نویس این کتاب است.