معرفی کتاب

این کتاب مجموعه‌ای از سی فتوت نامه و رساله است که در باب منش، عقاید و آداب و رسوم جوانمردان نوشته شده است. این فتوت‌نامه‌ها و رسائل به وسیله مردم زحمتکش و پیشه‌وری نوشته شده که نامی از آنها در تاریخ نمانده است. در مقدمۀ کتاب «آیین جوانمردی از دیرباز تا عصر حاضر»، «تأثیر منش عیاری در تصوف» و ‌«جوانمردی و قلندری و فرهنگ عامه ایران» بررسی شده است.

فتوت یا جوانمردی آیینی بوده است خاص مردان. اصولاً در آیین یادشده مردی بسیار حائز اهمیت بوده و در آیین مذکور این ویژگی‌ها در حد اعلای آن برای جوانمرد لازم بوده است.

کتاب حاضر از فتوت‌نامه‌های گمنام که نسخه‌های خطی  بیشتر آنها منحصربه‌فرد است گردآوری شده که مؤلفان آنها رساله‌های خود را با گفتار عامیانه  نوشته‌اند و به دلیل نامفهوم‌بودن برخی رساله‌ها اصلاح شده‌اند. این رساله‌ها با بیانی عامیانه نوشته شده و افعال گاهی به صورت مصدر آمده‌اند و گاهی حذف شده‌اند. در این رساله‌ها برخی لغات فارسی قدیم و آداب و رسوم قدیمی را می‌توان مشاهده کرد که از این رو دارای ارزش هستند.

در آغاز هر رساله دیباچه‌ای آورده شده که به شرح و معرفی هر رساله از قبیل محل نگه‌داری و زمان کتابت آن می‌پردازد و در آن خلاصه مطالب رساله ارائه شده و برای کسی که فرصت خواندن تمام رساله را ندارد، مناسب است.

در ادامه به برخی از این رسائل نگاهی می‌اندازیم.

رساله نخست (فتوت‌نامۀ 8 از مجموعه خطی موجود در کتابخانه ملی پاریس) است. در آغاز رساله به بیان داستان بیرون‌راندن آدم و حوا از بهشت و برهنه‌شدن آن دو و بخشندگی درخت انجیر در پوشاندن آنها اشاره می‌کند و چگونگی پیدایی شلوار فتوت را شرح می‌دهد. بخش پایانی این فتوت‌نامه در باب اصول اخلاقی جوانمردان است؛ اصولی که در بیشتر فتوت‌نامه‌ها یاد شده و عمل بدان‌ها برای جوانمردان لازم و واجب بوده است.

رساله دوم (فتوت نامه سید) دربردارندۀ یک مثنوی و یک قصیده است. موضوع اصلی این فتوت‌نامه قوانین اخلاقی فتیان است و در آن اصل فتوت نوری دانسته شده است از عالم بالا که خدا آن را به پیامبر بخشیده و آن حضرت نیز آن نور را به امیرالمؤمنین هدیه کرده است.

رساله سوم (فتوت‌نامه 20 از مجموعه خطی موجود در کتابخانه اباصوفیه) که فتوت‌نامه‌ای کوتاه است و با خطبه‌ای به زبان عربی دربارۀ محلول «آب و نمک» که فتیان در مراسم تشرف به آیین جوانمردی می‌نوشیده‌اند آغاز می‌شود. شرایط تربیه در جمع و آیات و ادعیه‌ای که در مراسم باید خوانده شود، آورده شده و همچنین وظایف نقیب و افراد حاضر در مراسم را بیان می‌کند.

رساله چهارم (فتوت‌نامه 10 از مجموعه خطی موجود در کتابخانه ملت افندی) است. در ابتدای رساله به اهمیت فتوت پرداخته و سیر چرخش فتوت را از آدم تا حضرت محمد (ص) بیان می‌کند. این فتوت‌نامه دربردارندۀ دو باب است و باب اول در معنی فتوت و باب دوم در پیدا‌کردن مروت است که به معرفی و بیان مروت می‌پردازد.

رساله پنجم (فتوت‌نامه سیدعزّی مروی) این فتوت‌نامه از گفتار سیدعزی مروی است که دربردارندۀ 83 بیت است که 72 شرط جوانمردی را در قالب شعر بیان کرده است.

رساله ششم (فتوت‌نامه قصاب) در این رساله فرایض و واجباتی که در قربانی باید رعایت شود، آورده شده است.

رساله سیزدهم (فتوت‌نامه امیرالمؤمینن) در این فتوت‌نامه در آغاز اصول و ویژگی‌هایی که اهل فتوت باید رعایت کنند، آورده شده و به شرح فتوت پرداخته است و سپس به داستان قصر (سرتراشیدن) پیامبر هنگام حج توسط جبرئیل اشاره می‌کند که پدیدآمدن آیین چهارضرب یا تراش را می‌توان به این داستان نسبت داد.