معرفی کتاب

این گزیده به طوری ترجمه و تنظیم شده است که با این حال که اخوان الصفا و رسایل آنها را می‌شناساند، در حقیقت یک دورۀ حکمت و کلام اسلامی را نیز بسیار ساده و خواندنی گزارش می‌کند.

اخوان الصفاء و خلان الوفاء (برادران باصفا و دوستان باوفا) نامی است برای گروهی از نویسندگان متکلم فیلسوف عارف که در سدۀ سوم و چهارم هجری در بغداد و بصره که زیر پوشش این نام وحدت فکری و نظام عقیدتی خود را به جهان آن روز از مسلمان و غیر مسلمان عرضه کرده‌اند.

دربارۀ تاریخ نگارش این رسائل باید گفت که رساله‌های مذکور بین سال‌های 350 تا 375 هجری قمری نوشته شده است و از دلایل این عقیده این است که نویسندگان این رساله‌ها در جاهای متعدد این رساله‌ها به اشعار ابوالطیب متنبی (303ـ 354هـ.ق) شاعر بزرگ تازی استشهاد می‌کنند؛ دوم اینکه المجریطی که در اسپانیا این رسائل را شناسانیده، در سال 395 هـ.ق درگذشته است.

این رساله‌ها در واقع یک دورۀ فلسفه یا به اصطلاح یک نظام فلسفی گسترده است که از مبدأ تا معاد یا از خدا تا سرانجام هستی انسان را دربر می‌گیرد. گروهی عقاید این جماعت را بر پایۀ کلام معتزله و گروهی بر پایۀ عقاید اسماعیلیان و قرمطیان و فاطمیان و جز آنها نهاده‌اند و گروهی بر پایۀ عقاید مشائی و پژوهشگران امروزی بیشتر بر پایۀ اندیشه‌های افلوطین حکیم اشراقی اسکندرانی و نو افلاطونیان.

هدف این برادران از نوشتن این رساله‌ها، نزدیک‌کردن تودۀ مردم به روش استدلال بوده تا بدین‌وسیله آنان را از زیر بار تقلید بیرون آورند و ظاهرگرایان نتوانند بیش از پیش در فکر ایشان تأثیر بکنند. به همین منظور این کتاب‌ها پر از داستان‌های رایج میان مردم و نام کتاب‌های ساده و توده‌فهم است. مؤید این نظر آن است که این جمعیت سرّی زمانی بنیاد یافته که از یک‌سو ادیبان و شاعران و از یک‌سو فقیهان و حدیث‌خوانان ظاهری به فیلسوفان و اهل عقل حمله می‌کردند. این روزگار کم و بیش مصادف با زوال آل بویه و افول آفتاب معتزله بوده و آل بویه شیعی و اهل عقل را می‌نواختند و دانشمندان معتزلی و عالمان ریاضی و نجوم و حکمت نزد اینان مقامی بلند داشتند.

روش تعلیم و استفادۀ از رسائل نیز چنین بوده که آنها را بر تودۀ مردم کم‌سواد فروخوانند و به سبک تفسیر و مباحثه آنها را به گوش و دل مردم نزدیک کنند. این روش را هم در رسائل خود به فصیل آورده‌اند.

این کتاب در دو بخش سامان یافته که هر بخش دربردارندۀ دوازده فصل است. بخش اول مقدمۀ تحلیلی برای بخش دوم است و همۀ فصل‌های بخش دوم ابتدا در مقدمۀ تحلیلی (بخش اول) بدان‌ها پرداخته شده و سپس در گزیدۀ متن رسائل (بخش دوم) تفصیل آنها آمده است.

فصول کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: نظام انجمن اخوان الصفا

فصل دوم: اجناس علوم و ارزش آنها

فصل سوم: اعتماد آنان بر خرد

فصل چهارم: الهیات، خدا و صفات او

فصل پنجم: صدور جهان از خدا

فصل ششم: انسان، طبیعت بشری، نیاز آدمی‌زاده به همکاری

فصل هفتم: دین، پیامبران، شریعت‌ها، قرآن

فصل هشتم: تشویق آنان بر پارسایی

فصل نهم: اخلاق

فصل دهم: جاودانگی نفس، بهشت و دوزخ

فصل یازدهم: نشوء دولت‌ها و تعاقب آنها

فصل دوازدهم: حدود و رسوم