معرفی کتاب

رساله قشیریه اثر استاد عبدالکریم بن هوازن قشیری، یکی از مهم‌ترین کتب عرفان و تصوف در قرن 5 هجری است. این رساله، بنا به گفتة قشیری، برای مریدان و صوفیان مبتدی و علت نگارش آن، ظهور فساد در طریقت ذکر شده است. این کتاب، اولین شرحی است که بر رساله قشیریه نوشته شده است و در آن ضمن تصحیح کاستی‌های ترجمه فارسی که توسط یکی از شاگردان قشیری بنام ابوعلی عثمانی نوشته شده است، موارد ذیل در آن شرح و توضیح داده شده است؛ شرح 150 اصطلاح عرفانی و مستند گشتن آنها به یکی از منابع ادبی، روایی و عرفانی، بررسی 200 شخصیت از عارفان قرن اول تا قرن پنجم هجری، شرح لغات و جملات دشوار، شرح و ذکر مآخذ 212 بیت عربی و ترجمه آنها، توضیح بیش از 200 آیه قرآنی و احادیث و همچنین به واکاوی مسائل کلامی رساله قشیریه و مقابله آن با منابع شیعه اثنا عشیریه و نقد و بررسی بدعت‌ها و انحرافات صوفیه در مقابله با کتب شیعه.

شارح در مقدمۀ خود می‌نویسد: با توجه به اینکه حوزۀ ادبیات تعلیمی و عرفانی، یکی از مهم‌ترین موضوعات در گسترۀ وسیع زبان و ادبیات فارسی است، ترجمۀ رسالۀ قشيريه اثری متعلق به نيمۀ دوم قرن پنجم است. این کتاب را قشیری در بین سال‌های 437 تا 438 ه.ق به رشتۀ تحریر در آورده است. این رساله از آثار ارزنده‌ای است که زبان، محتوا و شیوۀ بیان و تدوین آن بر آثار بسیاری از نوع آن تأثیر بسیار داشته است. ترجمة رساله قشیریه متعلق به یکی از مریدان قشیری به نام ابوعلی حسن بن احمد عثمانی است که آن را در نیمة دوم قرن پنجم ترجمه کرده است. این ترجمه به سیاق و سبک نثر مرسل و ساده نوشته شده است. درصد واژگان عربی آن نسبت به آثار دوره ترجمة آن کمتر است. جملات آن کوتاه و شیوة آن به ایجاز گرایش دارد. موسیقی متن آن طبیعی است. معادل‌های واژگانی فارسی ارزشمند و رسا برای برخی اصطلاحات عرفانی در آن قابل توجه است.

 بعد از آنکه شرح کامل بر ترجمه رساله قشیریه نگاشته و توسط انتشارات زوار چاپ شد، با سفارش دوستان و تأکید ایشان بر ضرورت تألیف گزیده ترجمه رساله قشیریه، برای استفادة دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دكتراي رشته زبان و ادبیات فارسی که تا به حال منبع مشخصی برای این کتاب معرفی نشده بود، بر خود فرض دانستم که گزیدۀ این شرح را در 20 باب تهیه کرده و برای طالبان راستین علم و دانش عرضه نمایم. علاوه بر دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دكترا، علاقمندان به متون عرفانی و تصوف نیز می‌توانند از مطالب این کتاب استفاده کنند. از لحاظ محتوایی سعی شده افزون بر شرح لغات، اصطلاحات، جملات، ابیات عربی، فنون ادبی، اشخاص و بزرگان تصوف، به واکاوی مسائل کلامی رساله قشیریه، به عنوان مهم‌ترین کتاب اشاعره در بیان مباحث کلامی و علم اصول در قرن پنج هجری بپردازیم؛ مسائلی همچون رؤیت خداوند با چشمان سر، نظریه کسب اشاعره، مباحث توحیدی مورد بحث در مذهب اشاعره و شیعه، مسائل مربوط به جبر و اختیار، عصمت انبیاء و سایر اندیشه‌های قشیری به عنوان امام جماعت شهر نیشابور و مروّج اندیشه‌های ابوالحسن اشعری که در جای متناسب آن، شرح و مورد نقد قرار داده شده است. از سایر موضوعات که در این کتاب و حتی ادبیات تعلیمی بدان توجه نشده، بررسی بدعت‌ها و انحرافات صوفیان افراطي می‌باشد که بدعت‌های همچون رهبانیّت، مذمت کسب روزی، بدعت خانقاه در مقابل مسجد، سماع و رقص و پایکوبی صوفیان و ... که در مقابله با آراء و منابع شیعه اثنا عشریه، دارای تناقض و تضاد می‌باشد، بررسی و توضیح داده شده است. نسخة اصلی در کار ما، همان نسخة ترجمه فارسی رساله قشیریه که توسط ابوعلی عثمانی از عربی به فارسی برگردانده شده و با تصحیح و استدراکات استاد بدیع الزمان فروزانفر و توسط انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده، استفاده شده است. در برخی موارد تصحیحی از نسخه مهدی محبّتی که سال 1391 ترجمه رساله قشیریه را تصحیح نموده و حاشیه‌هایی بر آن نوشته‌اند، نیز استفاده کرده‌ایم. در خصوص ارجاعات متن عربی رساله قشیریه، نسخه جدید عربی به نام (الرسالة القشیریه) توسط انتشارات سخن، در سال 1392 به چاپ رسید و توسط دکتر میرباقری فرد و زهره نجفی تصحیح شده است، استفاده نموده‌ایم.