معرفی کتاب

این کتاب مجموعه اشعار بانویی عارف و عالم به نام بی‌بی جان حیاتی کرمانی از شاعران قرن دوازدهم هجری قمری است.

در اواخر قرن دوازدهم هجری قمری در شهرستان بم و در خانوادۀ میرزا کاظم، دختری به نام بی‌بی جان قدم به عرصۀ حیات نهاد که بعدها نام او اقصی نقاط ایران را درنوردید. برادرش میرزا محمدحسین رونق کرمانی نخستین آموزگار وی بود که بعدها با ایشان به کرمان عزیمت نمود و سال‌ها در این دیار به تلمذ پرداخت. آشنایی با نورعلیشاه اصفهانی پس از چندی ارادت معنوی بین مرید و مراد به رابطۀ زناشویی انجامید. نورعلیشاه چون به ذوق و قریحۀ همسر خود پی برد، او را به نوشتن و سرودن تشویق می‌کند و آنگونه که در دیباچۀ دیوان خود به نثر مسجع و در کمال فصاحت و بلاغت با ملاحت تمام نوشته است، همین امر سبب می‌شود که قلم برگرفته و سرودن اشعار نغز را آغاز نماید.

در شرح حال وی آمده است: وی برای نورعلیشاه فرزندی می‌آورد به نام طوطی که گویا او هم مانند مادر خود سخن‌دان و نکته‌پرداز بوده است.

با وجود آنکه دیوان حیاتی تنها اثر بازمانده این بانوی بزرگوار است؛ اما همین اثر به تنهایی کافی است که نام وی را در صدر شعرا و نویسندگان این دیار آورد.

این کتاب که از نسخه‌ای کهن تصحیح شده همراه با دیوان نورعلیشاه بوده است و مصحح می‌گوید اشعار حیاتی را به درجات بلندتر و رفیع‌تر از اشعار نورعلیشاه می‌بینم و بلکه می‌توانم گفت در میان عرفای بزرگ هم کمتر کسی به این خوبی از عهدۀ غزل‌های عاشقانه و عرفانی برآمده است.

دیوان بی‌بی جان که در شعر «حیاتی» تخلص می‌کرد بیش از ده هزار بیت مشتمل بر قصاید، غزلیات، رباعیات، ترجیع‌بند و ترکیب‌بند دارد. وی با آنکه از نثرهای منشیانۀ عهد خود از جمله خواجو، سعدی و صائب پیروی کرده و هر جا به تکلف و صنعت‌گری پرداخته، با این حال پختگی و لطف و نثر او انکارنکردنی است؛ آنطور که قدرت قلم و استادی و مهارت او در نوشتن نثر در مقدمۀ دیوانش به خوبی نمایان است. به کار بردن اصطلاحات موسیقی مانند حدی، راست، مخالف، عراق، نیشابور، حصار، زابل، نیریز، عشیران، ماهور و ... در دیوان وی نشان‌دهندۀ این معناست که این بانوی عارف بر این علم اطلاع و احاطه داشته است.

استاد زرین کوب در مقدمۀ خود می‌نویسد: تا آنجا که مخلص از روی دیوان حاضر می‌تواند اظهارنظر نماید، غزل‌های دیوان حیاتی نمونه غزل‌های صوفیانۀ عصر اوست. آنچه را صوفیه عشق حقیقی می‌خوانند، به زبان عشق مجازی می‌سراید و مخاطب را سرگشته و حیرت‌زده بر این تردید باقی می‌گذارد که آیا در این سخنان عشق کام‌جویی را که از ورای نقاب عشق الهی همچنان به صد عشوه و اشاره خود را نشان می‌دهد باید باور کرد یا نه؟

یکی از غزل‌های بی‌بی جان حیاتی کرمانی:

ای در هوای گلشن کوی تو سال‌ها                طیار جان گشوده بهر گوشه بال‌ها

بود ار چرخ گنج وصل تو در کنج دل نهان       گویا بهر خرابه دلش بوده سال‌ها

باشد به نعمت گرچه رساتر ز ساق عرش          شد نارسا بپایه قدرت خیال‌ها

هر کاهلی به کنه کمال تو کی رسد               کز درک کاف آن شده عاجز کمال‌ها

سرچشمۀ حیات حیاتب چو لعل تست             نو شد ز بوی چشمه لعلت زلال‌ها