معرفی کتاب

در این کتاب به آموزش موسیقی ایرانی و دستگاه‌های آن پرداخته شده است.

این کتاب از معدود رساله‌های موسیقی دوران قاجار بوده و مشتمل بر یک مقدمه، پنج فصل و یک مؤخره است. نویسنده در مقدمۀ کتاب از فیثاغورث، افلاطون و ارسطو در مقام نخستین موسیقی‌دانان یاد نموده و برخی موسیقی‌دانان جهان اسلام را معرفی کرده و افسانه‌هایی پیرامون اختراع ساز عود، دوازده مقام و خواب­کردن شنوندگان با نوای موسیقی، ذکر نموده است. سپس از برخی موسیقی‌دانان جهان اسلام چون ابونصر فارابی، صفی الدین ارموی، عبدالقادر مراغی، قطب نایی، حافظ ادوار قزوینی و .... نام برده است و پس از آن به سنت پیشینیان موسیقی را شامل دو موضوع اصلی، نغمه و اصول دانسته است.

در فصل اول (ذکر مقامات و اسامی آن) دوازده مقام موسیقی ایرانی و اسامی آنها را ذکر کرده است (حسینی، عشاق، نوا، بوسلیک، عراق، اصفهان، حجاز، راست، بزرگ، کوچک، رهاوی، زنگوله) اما اشاره‌ای به ساختار آنها نشده است. همچنین از سازهای عود (که آن را همان تار دانسته)، کمانچه، ناری عراقی (سیاه‌نای)، نای نه و نیم، نای ده و نیم، شَدرغو، قانون، چنگ، تنبور، سرنا و سنتور نام برده است. مؤلف چند بار گفته عود همان تار است. به نظر می‌رسد مؤلف با یکی دانستن تار و عود، در حقیقت جایگاه قدیم عود را (به عنوان سلطان سازها) برای تار قائل شده است.

در فصل دوم (در بیان آوازها) بدون ذکر جزئیات فنی، گفته شده که هر آواز را از دو مقام گرفته‌اند. با توجه به اینکه مقام‌ها دوازده تاست، شش آواز بدین ترتیب خواهیم داشت: آواز سملک: از مقام‌های اصفهان و زنگوله، آواز گردانیه: از مقام‌های راست و عشاق، آواز نوروز اصل: از مقام‌های بوسلیک و حسینی، آواز گوِشت: از مقام‌های نوا و حجاز، آواز مایه: از مقام‌های عراق و کوچک، آواز شهناز: از مقام‌های بزرگ و رهاوی.

فصل سوم در اسامی 24 شعبه و ذکر برخاستن هر دو از آنها از روی یک مقام [و اسامی 48 گوشه] است. گفته شده از هر مقام دو شعبه استخراج می‌شود؛ بنابراین 24 شعبه به دست می‌آید. از جزئیات فنی چندان اطلاعی در دست نیست و تنها اشاره شده که هر شعبه از بخش زیر یا بم کدام مقام گرفته شده است.

فصل چهارم در بیان آن است در هر وقت چه آهنگی باید خواند و بیان شَدّها است. در آغاز مؤلف در مطلبی کوتاه که به ابن سینا نسبت داده، برای اوقات مختلف شبانه‌روز مقام‌های گوناگونی پیشنهاد داده است. پس از آن به بحث دربارۀ شَدّها می‌پردازد. منظور از شَدّ در اینجا مجموعه‌ای از مُدها (چون مقام‌ها و شعبه‌ها) است که یکی پس از دیگری اجرا و در پایان به مُد اولیه بازگشت می‌شود.

فصل پنجم در بیان اصول و اصناف تصانیف است. این فصل به چهار بخش تقسیم می‌شود. در بخش اول که شباهت زیادی به رساله در معرفت موسیقی (رسالۀ کرامیه) دارد، گفته شده که حکما اصول را از حرکت نبض آدمی فرا گرفته‌اند و ضرب القدیم نامیده شده است. بخش دوم با ذکر این نکته آغاز می‌شود که استعداد آموختن وزن نزد همه یکسان نیست و در این باره داستانی از بوعلی سینا می‌آورد که نشان می‌دهد وی که در بسیاری دانش‌ها سرآمد زمان بوده، در فراگیری وزن چندان استعدادی نداشته است. در بخش سوم از اصناف تصانیف (قالب‌های موزون موسیقی) به این ترتیب نام می‌برد: نقش، نقشین، صوت، عمل، کار، قول، سر غزل، ترانه، ریخته، پیشرو، سربند، نوبت. در بخش چهارم بحور اصول به روایتی دیگر مطرح شده‌اند. در اشعاری که نام بحرها را دربردارد، نام 24 بحر، اما به هنگام شرح آن از 27 بحر یاد شده است.

در یادداشت خاتمه مؤلف به مطلبی اشاره کرده که می‌توان آن را مهم‌ترین بخش این رساله دانست و آن ذکر نام دستگاه‌های دوازده‌گانه است که تدوین آن را به استاد آقابابای مخمور از موسیقی‌دانان برجستۀ دورۀ فتحعلی شاه قاجار نسبت داده است: راست پنج‌گاه، نوا نشابور، همایون، ماهور، رهاب، شول و شهناز، چهارگاه مخالف، سه گاه، دو گاه، زابل، عشیران، نیریز.