معرفی کتاب

فریدریش دورنمات نویسنده و نقاش نامدار سوئیسی قرن بیستم از چند ویژگی هنرمندی کلاسیک برخوردار است: مانند بزرگان عهد کهن به دانشی چند احاطه داشت، از جمله و خاصه به نجوم، فیزیک، فلسفه و تاریخ هم. با نجوم از کودکی آشنا بود و این دانش از دیرباز به او دیدی خیامی ـ کپرنیکی داده است. علاقه به فیزیک در سال‌های دبیرستان در او بیدار شده و فلسفه رشتۀ دانشگاهی‌اش بود. این دانش‌ها در نقد، رمان و نمایشنامه بستری عینی، واقع‌نگر و خالی از هرگونه احساساتی‌گری بیجا به مضامین و موضوعاتش می‌دهند. دیگر ویژگی کلاسیک دورنمات این است که چند اثرش به کتاب‌های درسی مدارس راه یافته است، آن هم با وجود اینکه این نویسنده مناسبات اجتماعی روزگار خود را به نقدی تند می‌کشد و در سلامت بنیادهای آن تردید می‌کند. اوج آفرینندگی او از میانۀ قرن بیستم تا به دهۀ هفتاد بوده است. از همین سال‌ها چند اثرش از جمله دیدار بانوی پیر، فیزیکدان‌ها و قاضی و جلادش و قول به ادبیات جهانی راه یافتند که این هم خود سیمایی کلاسیک به او می‌دهد.

دورنمات که از بیماری قند خون و چاقی رنج می‌برد، از سال 1964 تا روزهای آخر عمر در مجموعه‌ای با عنوان لابیرنت که در اسطوره‌های یونانی نام زندانی پیچاپیچ برای موجودی دوترکیبی است، اما در معنای عامش دالان یا دهلیز هزارپیچ ـ و در ترجمۀ فارسی‌اش از جمله هزارتو ـ به شرح زندگی خود از سال‌های طوفانی بعد از جنگ جهانی اول تا به نویسندگی‌اش در سال‌های دراز جنگ سرد پرداخته است، آن هم با همۀ جوانب علمی ـ اندیشی‌اش به عنوان نویسنده، نقاش، تاریخ‌دان، اسطوره و ستاره‌شناس. این دید جامع‌نگر هرباره ترغیبش می‌کند هنگام بازنگری در منزلگاه‌های زندگی خود مجالی نیز برای باریک‌بینی در حوزۀ این یا آن دانش به خود بدهد و اساساً هستی انسانی را با همۀ تزلزل‌ها و کژتابی‌های آن در چارچوبی کائناتی ببیند و از رویدادهای البته بیشتر پربحران و وحشت زمانۀ خود هرباره تمثیلی عام بسازد. بر همین اساس تحلیل اسطورۀ یونانی ـ رومی هزارتو فصلی کانونی از این کتاب است.

فضای کلی این زندگینامه در همه حال به شیوه‌ای دلنشین از از نگاه شخصی و عاطفی دورنمات به آدم‌هایی رنگ می‌گیرد که به همراهشان زیسته و اندیشیده و رنج برده است، با این همه تحلیل‌هایش به گونه‌ای است که کلیدی نیز برای درک آثار او به دست می‌دهد.

هزارتو که در اصل آلمانی خود در دو کتاب است و این کتاب گزیده‌ای بلند از آن، در فصل‌بندی‌ای متداول با کودکی نویسنده شروع می‌شود، اما در ویژگی آشکار زود به جانب نقد، به ویژه نقد اجتماعی ـ هنری گذار می‌کند و گزارشی تحلیلی نیز از مجموعۀ آثار نویسنده به دست می‌دهد.

سهمی عمده از اصل کتاب‌های دوگانۀ هزارتو را چند داستان شکل می‌دهند که در لابلای خاطره‌ها می‌آیند، داستان‌هایی که مضامین برخی‌‌شان بعدها دستمایۀ نمایشنامه‌های او شدند، از جمله داستان «ماه‌گرفتگی» که دیرتر پایۀ نمایشنامۀ «دیدار بانوی پیر» قرار گرفت. این داستان‌ها که برخی هم مانند تونل یا مرگ سقراط پیش‌تر برگردانی به فارسی یافته‌اند، نظر به استقلالی که دارند، در این گزیده گنجانده نشده‌اند. در بخش خاطرات هم آن حس بنیادین نویسنده، حس دلگیر و کافکایی گرفتاری در حصار زندگی‌ای بیشتر شبیه هزارتو، دیگر معیار گزینش بوده است، به ویژه که این حس کابوس بسیاری نقاشی‌های دورنمات نیز است. به این ترتیب هزارتو در مفهوم نمادین خود همسو با عنوان اصل این مجموعه، تجربۀ کانونی این گزیده نیز قرار گرفته است.

 فهرست مطالب کتاب از این قرار است:

یادداشت مترجم

یادآوری

در مقام مقدمه

دهکده

از دنیای نقاشی

مدرسه

از هزارتوی شهر و نوجوانی

از کیهان و تاریخ

از تمثیل جهان «کندوکاوی در هزارتو»

از بنای جهان

پدر و پسر

از هیتلر و سیاست سوئیس

از درس و دانشگاه

شورش

روبرویی‌ها

از راه و بیراه

از فیزیکدان‌ها تا به قول

پل

از نگاه باغبان به شناخت خود رسیدم

یک بار دیگر از تمثیل

به وارلین

شرحی کوتاه بر طرح برادرکشی در خاندان کیبورگ

شرحی کوتاه بر منظومۀ میناتائور

مینوتائور

55 گفتار در باب هنر و واقعیت

یادبودنامه‌ای بر فریدریش دورنمات