معرفی کتاب

ادبیات عامه، به خصوص قصه‌های عامه، در فرهنگ مردم (فولکور) جایگاه والایی دارد؛ زیرا این قصه‌ها دربرگیرندۀ جنبه‌های ظریفی از وجوه هویتی هر ملت محسوب می‌شود.

این مهم از آن‌رو حائز اهمیت است که مورخان کمتر به مسائل اجتماعی پرداخته‌اند و بیشتر به حوادث سیاسی و زندگی شاهان و شاهزادگان و درباریان توجه کرده‌اند؛ در حالی که قصه‌های فولکلوریک زندگی اجتماعی تمامی طبقات، به ویژه زندگی مردم فرودست را به تصویر کشیده‌اند. در این قصه‌ها، می‌توان جنبه‌های ناپیدای زندگی گذشتگان، اعم از باورها، آیین‌ها، عادات، معماری، وضع زندگی، طبقات، شیوه گفتار، تمایلات فکری و عاطفی و .... را بررسی کرد.

با آنکه قصه‌های عامه از جنبه‌های دیگر همچون ارزش‌های تربیتی و آموزشی و یاری رساندن به فهم بهتر ادب کهن (ادبیات رسمی و مکتوب) واجد اهمیت است، شاید هیچ یک فواید از فواید برشمرده، همسنگ نقش آنها در بازشناسی هویت ملی نباشد؛ به خصوص اگر قصه‌های عصری همچون عصر صفوی بررسی شود. عصری که می‌توان آن را از اعصار تاریخی مهم ایران دانست. شاید بتوان شاخص‌ترین ویژگی دوره صفوی را احیای وحدت ملی ایرانیان، این بار تحت لوای تشیع دانست. بیشتر سرزمین‌های جداشده از کشور باستانی ایران، پس از بازگردانده‌شدن زیر لوای پرچم تشیع حیات نوینی آغاز کردند و دگرگونی‌های مختلفی را از جنبه‌های متفاوت پذیرا شدند که اغلب آنها تا امروزه نیز پایدار مانده است. یکی از این دگرگونی‌ها رونق‌گرفتن قهوه‌خانه‌ها و برخلاف آنچه حکومت می‌خواست، توجه به قصه‌های باستان بود؛ چنان‌که سفرنامه‌نویسان گزارش‌های متعددی دربارۀ نگاره‌های دیواری از پهلوانان اسطوره‌ای ایران در شهرهای دورۀ صفوی نوشته‌اند. روحانیان شیعه که در این دوره قدرتی همسنگ قدرت شاهان صفوی و گاه فراتر از آن داشتند، نگذاشتند قصه‌های مذهبی را قصه‌گویان کم‌سواد نقل کنند؛ بنابراین قصه‌گویان سنتی و قومی و قهوه‌خانه‌ای به نقل قصه‌های تاریخی و اجتماعی روی آوردند. از سوی دیگر فرهنگ دینی ـ ملی ایرانیان در این دوره بیش از همیشه تقویت شد و عاملی برای تهییج مردم در مقابله با عثمانی‌ها و ازبک‌ها به کار رفت. مجموع این اوضاع به شکوفایی قصه‌گویی اعم از سفارشی و عامیانه در این عصر منجر شد.

آثاری همچون اسکندرنامه (منوچهر حکیم) و هزار و یک شب (دولاکروای فرانسوی) حاصل وضع فرهنگی ـ اجتماعی این دوره است. افزون بر اینها دربارۀ شیوۀ سلوک شاه عباس نیز حکایت‌های بسیاری بر سر زبان‌ها افتاد که هنوز هم بخشی از ادبیات شفاهی ایران را تشکیل می‌دهد. البته این قصه‌ها در مقایسه با قصه‌های پیشین ارزش ادبی چندانی نداشت؛ اما آنچه سبب اهمیت فراوان این قصه‌ها می‌شود و می‌توان آن را عامل اصلی دانست، بکربودن این عرصه و بی‌توجهی صاحب‌نظران به تحلیل قصه‌ها از منظر بازیابی مؤلفه‌های رایج هویت ملی در دورۀ مدنظر است. بنابراین می‌توان ادعا کرد چنین پژوهشی به روشن‌کردن جنبه‌هایی تاریک از زندگی فرهنگی ـ اجتماعی و نگرش‌های فکری و عاطفی مردم در دورۀ صفویان کمک می‌کند.

هدف اصلی پژوهنده، یافتن وجوه مختلف هویت ملی ایرانیان در قصه‌های عامه دوره صفوی است. بدین منظور افزون بر قصه‌های شفاهی مربوط به عصر صفوی، تعدادی از قصه‌های عامه مطرح در این دوره نیز بررسی خواهد شد.

این قصه‌ها عبارتند از: 1. هزارویک روز دولاکروا که در دورۀ صفوی جمع‌آوری شد؛ 2. شاهزاده شیرویه که از قصه‌های اواخر دورۀ صفوی به شمار می‌آید و کاتب آن ناشناس است؛ 3. فلک ناز که تحریرکنندۀ آن تسکین شیرازی است و در سال‌های اول پس از صفوی خلق شده است، اما حلقۀ اتصال آثار داستانی صفوی و پس از آن شمرده می‌‌شود؛ 4. حسین کرد که نویسندۀ آن ناشناس است؛ 5. اسکندرنامه نوشتۀ منوچهر حکیم. البته برخی دیگر از قصه‌هایی که به طور پراکنده دربارۀ زندگی شاهان صفوی روایت شده نیز بررسی خواهد شد.

مبانی نظری این پژوهش، تعریف‌هایی است که از هویت و ملیت و ادبیات عامه ارائه شده است. نگارنده پس از بررسی موضوع هویت می‌کوشد تا در خلال بررسی متون به سؤال‌هایی در باب هویت ملی پاسخ دهد. همچنین ضمن برررسی عناصر هویتی قصه‌های شفاهی سلاطین صفوی و نیز برخی آثار مکتوب، گزیدۀ این قصه‌ها را در ضمیمه کتاب می‌آورد.

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

فصل اول: هویت، قصۀ عامه و داستان‌سرایی دوره صفوی

فصل دوم: هویت ملی دوره صفوی در قصه‌های شفاهی

فصل سوم: هویت ملی در قصه‌های مکتوب دوره صفوی

ضمائم (قصه‌های شفاهی)