معرفی کتاب

در اين كتاب پس از بحث و بررسی دربارۀ مفهوم رمز و تعريف آن و نقل آرای صاحب‌نظران نامدار اين زمينه، بخشی به ارائۀ تفسيري رمزشناختی از داستان معروف سلامان و آبسال اختصاص يافته و در پی آن پاره‌ای رمزهای ديگر نيز كه در ادب و فرهنگ ايران نقش داشته‌اند، شناسانده و بررسی شده‌اند. بخش پايانی به تحليلي باریک‌بينانه در باب زبان رمزی صوفيه پرداخته است.

رمز  (symbol)، فراخوان مرتبه‌ای از خودآگاهی يا ذهن است كه با بداهت عقلانی تفاوت دارد. زبان رمز به معنایی جز معنای ظاهری كلام دلالت می‌كند و تنها وسيلۀ بيان چيزی است كه به هيچ طريق ديگر قابل ذكر و بيان نيست.

این کتاب از رمزهای خاص عرفان یا معرفت اهل سر سخن می‌گوید و آن زبانی است که ملتقی دو عالم غیب و شهادت است و در ذهن سالک مبتدی نیز امکان چنین برخوردی را فراهم می‌آورد و بنابراین زبانی برزخی است و بیانگر روح یا ذهنی است که از موضوع، شناختی ناتمام و دل‌آگاهی و شهودی غیرمستقیم دارد و بدین دلیل نمودار بی‌قراری و بی‌تابی و نوعی فقد و کمبود و گم‌بودگی است و اثربخشی و کارآیی و رسایی رمز نیز همانا واقف و شاعر ساختن نفس به همین فقد و گم‌کردگی است و بنابراین نوعی تنبه و وقوف و استشعار و برانگیختگی حس کنجکاوی و ذوق‌طلب و شور دریافت جستجو و تلاش است بدین قرار که روح یا ذهن بیدار شده، برای یافتن گمشده‌اش، یعنی کسب معرفتی که به گمانش حقیقی است، سیر عرفانی یا باطنی‌اش را آغاز می‌کند. پس رمز در این وادی قنطره‌ای است میان ظاهر و باطن و نمودگار حرکت ذهن یا روح برای کشف مجهول یعنی گذار از صورت به معنایی پوشیده، مجهول و معنای مستوری که جز به زبان رمز بیان‌شدنی نیستند. بنابراین رمزهایی که در این کتاب بررسی شده‌اند، رمزهایی رازآموزانه‌اند و نه رمزهای غنایی و هنری (زیباشناختی) در زمینه‌های گوناگون فرهنگ و هنر.

به همین دلیل رمز و به ویژه رمز عرفانی بر خلاف نشانه مفهومی کلی یا اجتماعی و ثابت نیست، بلکه وجدانی و فردی و لغزان و متغیر است تا آنجا که ممکن است هر کسی از ظن خویش یار رمز شود. بدین اعتبار بعضی از «زبان رؤیایی صوفی» سخن گفته‌اند و خاطرنشان ساخته‌اند که مفاهیم عاطفی یا «محاکاتی» و ذوقی صوفیه و عرفا از جهش‌های دائم التغیر درونی پدید می‌آید و البته مفاهیم تخیلی و عاطفی خالص که «زبان محاکاتی» است (و محاکات نوعی نگرش غیرارادی و رؤیایی است) با مفاهیم عینی مشترک میان ابنای زمان مغایرت دارد و بدین سبب تخیلات یا گفتار و رفتار رؤیایی به «معانی احتمالی دیگر» تأویل و تعبیر می‌شود.

رمز در اصل به معنای علامت هویت و شناسایی بود، یعنی به دو شیئی دو نیمه‌شده اطلاق می‌شد که دو تن به نشانۀ پیوند یا پذیرایی و میهمانداری با خود داشتند تا دارندۀ هر نیمه چون به دارندۀ نیمۀ دیگر رسید، وی را برادر با خود برابر شمرده بیگانه نداند. نقش تمثیل یا قیاس در دانش رمزشناسی نقشی اساسی است و تمثیل یا قیاس النظیر که در عالم انسانی و حیوانی هر دو کاربرد دارد، کلید دانش رمزشناسی محسوب می‌شود و بنابراین اصول این دانش بر مبنای تمثیل که اساس و شالودۀ آن به شمار می‌رود، عبارتند از: اعتقاد به وجود نظام و نسقی در جهان، احتمال وجود تماثل یا هم‌ارزی و همانند ساختی میان نظامی جزئی و نظامی کلی.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

تعاریف

نگاهی به چند رمز در فرهنگ و ادب ایران:

سلامان و آبسال

نگاهی به چند رمز در فرهنگ و ادب ایران:

مرغ و چشم و آینه

رمز مرغ

رمز چشم

رمز آینه

نکته‌ای دربارۀ زبان «رمزی» صوفیه

پایان سخن