معرفی کتاب

نگارنده در این كتاب كوشیده است برخی از ابیات دیوان حافظ را با مشرب عرفانی شرح و توضیح دهد. در بخش دوم كتاب، توضیحاتی برای اصطلاحات عرفانی فراهم آمده و در بخش سوم اشعار موجود با آیات قرآن تطبیق داده شده است.

سخن حافظ را عارفان لسان الغیب گویند و برای کسب حال می‌خوانند و عوام برای تفأل بدان دست می‌زنند و با غزل‌های آن بر مبنای مقدمات ذهنی و اندیشۀ خود خرسند و شادمان می‌شوند؛ زیرا غزل‌هایش ترجمان عواطف و خواست‌ها و آرزوهای هر گروهی است. تشبیهات دیوان، لطیف و عبارت‌ها و ابیات، ظریف و استعاره و ایهام و رمزهای آن سخته و نظم کلامش چنان پخته است که گویی همچون مجسمه‌سازی باریک‌اندیش پیکر غزل‌ها را با نوک تیغ مجسمه‌سازی سخن آراسته و پیراسته که زیباتر از آن ممکن نبوده است و به نظر می‌رسد هر زمانی که خواسته غزل‌ها را سروده و بارها و بارها واژه‌ای را پاک کرده و واژه‌ای دیگر به جای آن نهاده تا منظور و هدفی را که در ورای عبارت در نظر گرفته بوده است، از آن ترکیب شعری به خواننده‌اش القا کرده باشد.

از آیات و احادیث به شکل‌های گوناگون «اقتباس، درج و حل» بهره برده چنان‌که به سخن خود، غزل‌های دیوان ترجمان قرآنند که:

ندیدم خوش‌تر از شعر تو حافظ                     به قرآنی که اندر سینه داری

می‌توان گفت گسترش مفاهیم قرآن و حدیث و اشارات عرفانی در دیوان چنان است که شاید کمتر دیوانی از این امتیاز برخوردار باشد.

تعبیرات لطیف و اندیشه‌های ظریف اسلامی ـ عرفانی چنان در رشتۀ نظم فراهم آمده است که سخن او را تا حد اعجاز اعتلا بخشیده است و دیگر کسی را یارای پهلوزدن با او نیست و به عبارتی دیگر غزل عرفانی فارسی به نام او «ختم» خورده است.

این کتاب در سه بخش تنظیم شده است:

بخش اول: شرح اشعار مشکل حافظ

بخش دوم: در بیان اصطلاحات اهل عرفان

بخش سوم: تطبیق اشعار با آیات بینات قرآن مجید

نسخه‌ای که این اثر از آن فراهم آمده است، اثری است که به سال 1357 شمسی با مقدمۀ نخستین ناشر آن در حدود سال‌های 1315 ـ 1320 و سپس با مقدمۀ آقای دکتر نورانی وصال و پس از آن مقدمه احمد عبدالحی مرتضوی تبریز انتشار یافته است.

روش کار در این کتاب:

پس از استنساخ متن و اصلاح نادرستی‌هایی که در اصل وجود داشت، نظرهایی که در مورد هر یک از ابیات مندرج در کتاب به نظر می‌رسید، از منابع مختلف با ذکر شمارۀ هر بیت در پایان کتاب با عنوان یافته‌ها و گزارش‌ها فراهم آمد و گاه‌گاه مواردی را که به نظر مصحح رسید بر آنها افزوده است. مطالب پایانی کتاب بیشتر از متن برگهای زیادی را به خود اختصاص داده است؛ زیرا آوردن نظرهای گوناگون برای توجیه یک بیت مشکل بیانگر تعبیر و تفسیرهایی است که صاحب‌نظران بدان دست یازیده‌اند و چون منابع متفرق ممکن است در دسترس همه نبوده باشد، بنابراین مطالب هر یک از بیت‌های مورد استفاده با آوردن نام و صاحب اثر و نشانی‌های دیگر روشن شده است.

اصطلاحات عرفانی این کتاب بسیار نامرتب و از نظم لازم برخوردار نبوده که این اصطلاحات در تصحیح به روش الفبایی تنظیم شده است.

اگرچه در سراسر دیوان حافظ کمتر غزلی وجود دارد که از تلمیحات قرآن و حدیث و عرفان خالی باشدو حتی در یک غزل اشاره‌های متعدد به آیات و احادیث وجود دارد؛ اما اشاره‌هایی که مؤلف «لطیفۀ غیبیه» در پایان آورده است، همچنان ثبت شد تا موردی از متن اصلی فراموش نشده باشد.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

مقدمه

شاه‌محمد دارابی

مقدمۀ مؤلف

مقدمه در بیان اصطلاحات اهل عرفان

باب اول: بیانی معانی ابیات

باب دوم: شرح ابیات همراه با اصطلاحات تصوف

باب سوم: ابیات ظاهراً موافق با اصول اشعری

خاتمه: تفألات از دیوان حافظ

اصطلاحات اهل عرفان

اشارات قرآنی در دیوان حافظ

یافته‌ها و گزارش‌های متن اصلی (استدراکات)

فهرست‌ها (اشخاص و فرقه‌ها، آیات قرآن، احادیث، کتاب‌ها، منابع)