معرفی کتاب

حکیم الهی و عارف صمدانی، شهید راه حقیقت و اسوۀ تقوی و فضیلت، عین القضات ابوالمعالی عبدالله ابن محمد ابن علی (میانجی) در سال 490 هـ در همدان زاده شد و شب چهارشنبه هفتم جمادی الثانی سال 525 هـ به درجۀ رفیع شهادت رسید.

از هفت مقالۀ عرفان‌پژوهی حاضر در این کتاب، پنج گفتار پیشتر در نشریات دانشگاهی کشور چاپ شده و دو گفتار دیگر برای نخستین بار در این مجموعه به چاپ می‌رسد.

مقالۀ «مروری بر آثار عین القضات» اهمیتش در این است که استاد منزوی در حال حاضر برجسته‌ترین عین القضات‌شناس در جهان به شمار می‌رود. او مکتوبات قاضی را در بیروت و ایران طبع علمی ـ انتقادی کرده، با عفیف عسیران لبنانی در طبع آثار دیگر قاضی همکاری داشته و گفتارهای چندی نیز دربارۀ احوال و افکار وی نوشته است.

گفتار دوم «قاضی همدانی و عطار نیشابوری» یک مطالعۀ تطبیقی بین عرفان نظری آن دو عارف بزرگ است.

گفتار سوم «عرفان و مسئله زبان‌شناختی تشابه» به تحلیل وجوه بس بدیع معناشناختی در آثار این حکیم نابغه می‌پردازد که تاکنون شرق‌شناسان به ناروا از آن غفلت ورزیده‌اند. اصل بنیادین تمامی ساختار اندیشۀ عین القضات در این خلاصه می‌شود که بدانیم تمایزی دقیق بین دانستن حقیقت امر از طریق کشف و شهود فردی و دانستن «دربارۀ» آن امر وجود دارد، همان‌گونه که دانستن دربارۀ شیرینی عسل چیزی و تجربه‌کردن شیرینی آن امری جداگانه است و همین تمایز بین دو گونۀ معرفت در سطحی بالاتر از اندیشۀ دینی مصداق دارد؛ چنان‌که دانستن امری دربارۀ خدا، یکسره متفاوت از شناخت او با تماس مستقیم حسب مراتب مینوی اشتباه اشیاء است.

گفتار چهارم «نکات انتقادی در کتابگزاری» در واقع عنوانی است که از سه گفتار پیاپی نویسنده اختیار شده است: خاصیت آینگی (کتابگزاری)، عین القضات و منتقدان او و نگاهی به نامه‌های قاضی.

در گفتار پنجم «گزینه‌ای از نامه‌های عین القضات» آمده است: قاضی در نگارش نامه‌هایش مسائل عرفانی و دینی و اجتماعی را گاه با لحنی ملایم و زمانی با بیانی درشت و خشونت‌آمیز برای مریدان و معتقدان خویش مطرح می‌کند و شور و التهاب او در شرح و تفسیر رموز عرفانی و مطالب اخلاقی جداً به حدی است که خواننده را به اعجاب و حیرت می‌افکند. به اعتقاد نگارنده در این مرحله از حیات است که وی به بلندترین مرحلۀ کمال رسیده است و در این زمان است که عین القضات عارفی واصل و صوفی بی‌مانند شده است.

گفتار هفتم «حقیقت یا روایت؟» یک نقد مفصل و مبسوط است بر کتاب «حقیقت و روایت» که در این کتاب تنها دو بهر از هفت بهر کتابگزاری انتقادی ایشان آورده شده است.

بر روی هم پنج گفتار از هفت گفتار ماتیکان عین القضات، کمابیش کتابگزاری (نقد و تحلیل) آثار دیگران و است؛ اگر چنین باشد، همانا فایدت خاص مترتب بر آنها، از جمله اینکه خوانندۀ این دفتر را با آثار و آرای دیگر محققان در باب عین القضات همدان آشنا می‌کند و هم در مجموع و از منظر کلی خود با جامعیتی ناگزیر ـ نظر به ابواب مختلف موضوعی در مباحث ـ حسب اشتمال بر نکات عدیده و بدیع بسا که اثری نزدیک به کمال باشد.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

مروری بر آثار عین القضات: علینقی منزوی

قاضی همدانی و عطار نیشابوری: تقی پورنامداریان

عرفان و مسئله زبان‌شناختی تشابه: پرفسور شی هیکوایزتسو

نکات انتقادی در کتابگزاری: علیرضا ذکاوتی

گزینه‌ای از نامه‌های عین القضات: حسن دانش‌فر

حکیم الاهی همدان: پرویز اذکایی

حقیقت یا روایت؟ پرویز اذکایی