معرفی کتاب

نظامی گنجوی در زمرۀ بزرگان ادب کلاسیک ایران است و تمام منتقدان هر گاه خواسته‌اند به گزینش چهار پنج شاعر بزرگ این مرز و بوم اقدام کنند، حتمأ نام "نظامی" را در کنار سعدی و حافظ و فردوسی و خیام ذکر کرده‌اند. نام "نظامی" با سرودن پنج‌گنج، همراه با تسلّط و مهارت در داستان‌سرایی، با زیباترین شکل ممکن، وی را در عداد سرآمدان شعر و ادب پارسی کرده است. نکتۀ مهم آنکه در ورای داستان‌پردازی و زیبایی هنری شعر وی، حکمتی نیز نهفته است که اثر حاضر در پی یافتن آن است.

انگیزۀ مؤلف از انتخاب موضوع «گنجینۀ حکمت در آثار نظامی گنجوی» بر دو پایه استوار بوده است: نخست پاسخ به حس کنجکاوی شخصی در مورد اینکه چرا به نظامی لقب حکیم داده‌اند! و آیا نظامی غیر از ساختن داستان ـ به ویژه از نوع عاشقانه ـ افکار فلسفی و حکمی نیز داشته است یا نه و در مآل این لقب، لقبی است بامسمی یا نه؟

دوم اینکه نظامی با آنکه شاعری بزرگ و تواناست و از نظر سبک و شیوه و ابداع در ادب پارسی جایگاه ویژه‌ای دارد، برعکس سعدی و مولانا و حافظ و فردوسی و خیام از اقبال پژوهشگران کمتر برخوردار بوده است، به ویژه از لحاظ دیدگاهی که این اثر پیگیر آن است، کار قابل توجهی ارائه نشده است. 

روش کار در تدوین این کتاب چنین بوده است: در وهلۀ نخست سعی شده است مفهوم حكمت و اخلاق ـ كه اجتماع در بطن آن قرار می گیرد ـ نزد حكمای ایرانی و یونانی از ایام قدیم تا عهد نظامی و پیگیری آن تا قرن هفتم كه به خواجه نصیر طوسی ختم می شود، به دست آید. در این بخش از تحقیق، توجه بیشتر بر آراء ارسطو و افلاطون از حكمای یونان و فارابی، امام محمدغزالی و خواجه نصیرطوسی معطوف گشته است. پس از حضور ذهن نسبت بدانچه كه از مفهوم حكمت به ذهن اهل حكمت در قرن ششم به میراث رسیده است، پنج گنج نظامی بیت به بیت مورد مطالعه قرار گرفته و نكات اخلاقی، حكمی و اجتماعی آن بر روی برگه‌ها یادداشت گردید. برای آنكه اطلاعات به دست آمده بر طبق اصولی منظم تدوین شود، به روش كار قدمای حكیم بذل توجه شد. در این مرحله بیشترین اقتباس از طبقه‌بندی خواجه نصیر در اخلاق ناصری ـ كه در مقام قیاس با كتاب‌های مشابه دقیق‌ترین ملاحظه شد ـ به عمل آمد. گرچه از نظر زمانی، خواجه نصیر به دورۀ بعد از نظامی مربوط می‌شد.

بنابراین اثر حاضر از نظر فصل‌بندی به چهار فصل مهم: حکمت، تهذیب اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن نظامی بر مبنای طبقه‌بندی قدمای حکیم به ویژه خواجه نصیر تقسیم شده است. فصلی نیز در آغاز رساله بدان افزوده شده تا عهده‌دار معرفی شخصیت نظامی و اوضاع و احوال اجتماعی و تاریخی و فرهنگی او و آثارش است.

سعی شده است هیچ نوع پیش‌داوری یا جانبداری دل‌بخواهی و بی‌دلیل در مورد آثار نظامی انجام نگیرد و متعصبانه سخنی بر محور تعبیرهای ارادی بر زبان نظامی گذاشته نشود.

در مورد روش ارجاع به منبع بیت‌های استنادشده به چند نکته توجه شده است. اگر بیت‌هایی به ضرورت داخل متن آمده است، پس از پایان آنها منبع سخن در پاورقی ارائه شده است. اگر تعداد بیت‌ها از حد اعتدال خارج بوده یا ضرورتی نداشته است در داخل متن بیاید، برای جلوگیری از پرحجم‌شدن اصل متن، با ذکر شمارۀ مسلسل به بخش افزوده‌ها انتقال یافته است. ارجاع داستان‌ها، افسانه‌ها و حکایت‌های مورد استشهاد نیز به اصل منابع ناشی از همین ضرورت بوده که به جای درج عین آنها، به ذکر نام منبع و جای بیت‌ها اشاره شده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

فصل اول: معرفی حکیم نظامی گنجوی

فصل دوم: حکمت در آثار نظامی گنجوی

فصل سوم: تهذیب اخلاق

فصل چهارم: تدبیر منزل

فصل پنجم: سیاست مدن