معرفی کتاب

این کتاب با شرح دشواری‌ها، فهرست آیات و روایات، اشعار عربی، فارسی و راهنمای تعلیقات برای استفاده علاقمندان به تاریخ ایران و مغول طراحی شده است.

تاریخ جهانگشای قزوینی کتابی دربارۀ تاریخ مغول و خوارزمشاهیان و اسماعیلیان تا 655، به فارسی تألیف عطاملک جوینی در حدود 650 یا 651 تا 658 است. این کتاب از منابع معتبر در تاریخ مغول است؛ زیرا مؤلف آن سال‌ها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش، اَباقا و تگودار، صاحب منصب و شاهد بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی حوادث گذشته را نیز از شاهدان آنها و از خاندان خود ـ که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بوده‌اند ـ شنیده بوده است. همچنین هنگام اقامت در مغولستان در 650 ـ 651، به تاریخ سرّی مغولان دسترسی داشته است و ظاهراً مغولانی که به حوادث اِشراف داشته و معتمد بوده‌اند، آن را برای وی ترجمه کرده بوده‌اند. جوینی از منابع اسلامی نیز در نوشتن کتاب بهره فراوان برده است. مطالب تاریخ جهانگشای دربارۀ اسماعیلیه نیز اهمیت دارد؛ زیرا پس از فتح قلعۀ اَلَموت، به دستور هولاکو کتابخانۀ الموت در اختیار جوینی قرار گرفت و او تاریخ اسماعیلیه را از منابع آنجا استخراج کرد.

تاریخ جهانگشای دربردارندۀ سه جلد است: جلد نخست بعد از دیباچه‌ای طولانی مشتمل بر فصلی در عادات و رسوم مغول قدیم و فصلی در قوانین وضع‌شدۀ چنگیزخان، یعنی «یاسا» است. بعد از آن مؤلف تاریخ چنگیزخان و خروج وی از فتوحات او در ممالک اویغور را بیان می‌کند و فصلی را به تاریخ اقوام اویغور و آداب و رسوم و معتقدات ایشان اختصاص می‌دهد. سپس از فتوحات قشون چنگیزخان در ماوراءالنهر و ایران و قتل و کشتار و تخریب آن بلاد و انقراض دولت خوارزمشاهیان و وقایع دیگر تا وفات چنگیزخان و بر مسند خانی نشستن اوکتای قاآن و بر تخت‌نشستن کیوک‌خان می‌پردازد و با بیان مختصری از توشی (چوچی) و جغتای، دو پسر چنگیزخان این جلد را تمام می‌کند.

جلد دوم به تاریخ خوارزمشاهیان می‌پردازد و وقایع مربوط به آنها را به طور مفصل بیان می‌کند. آنگاه فصلی مفید را به تاریخ ملوک کفار ترک، معروف به ملوک قراختای و گورخانیه، که نزدیک به 95 سال در ماوراءالنهر و ترکستان شرقی از جیحون تا کاشمر و ختن و بلاساغون سلطنت نمودند و دیگر ملوک‌الطوایف ترک آن نواحی اختصاص می‌دهد و در اواخر این جلد تاریخ سرگذشت حکام و شحنگان مغول را که از عهد اوکتای قاآن تا ورود هولاکو به ایران حکمرانی نمودند، با شرح و بسط تمام ذکر می‌کند.

جلد سوم با جلوس منکوقاآن بن تولی بن چنگیزخان و بعضی وقایع مهم دوران او آغاز می‌شود. سپس به تفصیل حرکت هولاکو به ایران و قلع و قمع اسماعیلیه را شرح می‌دهد و بعد با بسط تمام از تاریخ ملوک اسماعیلیۀ الموت و مذهب این طایفه و سرگذشت احوال ایشان از آغاز ظهور سخن می‌راند و جلد سوم را به ذکر آخرین پادشاه این سلسله و انقراض ایشان به دست هولاکو به پایان می‌رساند.

در برخی از نسخه‌های این کتاب فصلی هم در شرح فتح بغداد به دست هولاکو، نوشتۀ خواجه نصیرالدین طوسی آمده است که در واقع ذیلی بر تاریخ جهانگشای محسوب می‌شود.

جوینی با آنکه از دیوانسالاران مغول بود، ضمن شرح وقایع از بیان حقایق ابا نداشت و چهرۀ حقیقی مغولان را آشکار می‌کرد. او در این کتاب بی‌طرفانه به بررسی و تحلیل علل شکست سلطان محمد خوارزمشاه و سلطان جلال الدین و قیام تارابی و بسیاری حوادث دیگر پرداخته و از این لحاظ شیوۀ تاریخ‌نگاری او به شیوۀ ابن خلدون نزدیک است.
نثر تاریخ جهانگشای آمیخته با آیات و احادیث و امثال و آرایه‌های لفظی و معنوی و اشعار عربی و فارسی متناسب با موضوع است. بیشتر اشعار فارسی این کتاب از فردوسی و مسعود سعد و ظهیر فاریابی و اشعار عربی آن از شاعران مشهور دورۀ جاهلی و عباسی است. در این کتاب لغات و کلمات مغولی برای نخستین بار به کار رفته است. این کتاب در صرف و طریقۀ استعمال افعال، لغات و ضمایر فارسی با نثر دورۀ خود تفاوت‌هایی دارد. نثر تاریخ جهانگشای بخشی کاملاً مصنوع و بخشی تقریباً ساده دارد و بخش سوم ـ که مطالب آن از نویسندگان دیگر نقل شده است ـ از متن مؤلف ساده‌تر است. تاریخ جهانگشای به سبب تقدم و اعتبارش دربارۀ تاریخ مغول، از زمان تألیف شهرت یافت و بسیاری از مورخان معاصر جوینی یا پس از او، از این کتاب بهره برده‌اند، از جمله خواجه رشیدالدین فضل اللّه در جامع التواریخ.

در این کتاب (گزیدۀ تاریخ جهانگشای) مقدمه مفصل علامه قزوینی بر جلد نخست، نسخه بدل‌های چاپ قزوینی، توضیحات و تعلیقات مرحوم علامه، پژوهش درباره احادیث تاریخ جهانگشای و بعضی پیوست‌های دیگر از جمله مواردی است که در نسخه تک جلدی تاریخ جهانگشای جوینی حذف شده است.

در گزینش بخش‌های این کتاب، هم به حفظ سیر تاریخی و هم به حفظ مطالب مهم و هم به جنبه‌های داستانی متن توجه شده است و مطالب مربوط به جلد نخست که به جهانی مهم‌ترین بخش تاریخ جهانگشای جوینی به شمار می‌رود سهم بیشتری در گزیده داشته است.

جلد دوم نیز سهم بیشتری نسبت به جلد سوم دارد؛ زیرا مطالب تاریخی جلد دوم مستندتر و به قاعده انصاف و اعتدال نزدیک‌تر است. از جلد سوم کتاب که بیشتر متمرکز بر اسماعیلیه و افکار و کردار آنان است و نویسنده که گاه از مسیر پژوهش‌های علمی انحراف یافته و مطابق با ذوق حاکمان به نقد و بررسی اسماعیلیان پرداخته، تنها چند قطعه برگزیده شده است تا در آشنایی مختصر خواننده با تاریخ اسماعیلیه و نگاه حاکمان و نگرش عطاملک جوینی مؤثر باشد.