معرفی کتاب

این کتاب در هفت فصل به بررسی چیستی و پیشینه سکوت از دیدگاه‌های مختلف و سپس به منظور کاربردی‌کردن این مبحث و با ارائه نوع جدیدی از سکوت به عنوان «سکوت گفتمانی»، به تحلیل انواع سکوت در داستان‌های ابراهیم گلستان، هوشنگ گلشیری، بهرام صادقی، گلی ترقی و زویا پیرزاد می‌پردازد و نتیجه حاصله نشان می‌دهد که خواننده بر آن است که فاصله خالی متن را پر کند و بدین ترتیب میان او و متن مناسبتی فعال برقرار ‌می‌شود.

سکوت در رشته‌های مختلف به شیوه‌های مختلف تقسیم‌بندی و تعریف شده است؛ اما نقطه مشترک همه تعریف‌ها غیاب معنادار است. در واقع غیاب غیر دلالتمند در ذیل خاموشی بررسی می‌شود و با سکوت تفاوت دارد. توجه زبان‌شناسی به سکوت نخست از فلسفه و ادبیات متأثر بود. در فلسفه، نگاه دریدا به عنصر غایب و اهمیت غیاب در تفسیر متن حائز اهمیت است. از نظر او هر چیزی که غایب باشد، ردی از حضور آن بر جای می‌ماند و هر چیزی در صورتی می‌تواند حاضر باشد که غیابی نسبی داشته باشد. حضور برخی رخدادها از خلال غیاب تفسیر می‌شود. سوزان‌سانتاگ  نیز در همین راستا نظریاتی درباره سکوت ارائه داده است که مؤید دیدگاه دریدا و همچنین در راستای پژوهش حاضر است. به عقیده او، برای درک پر‌بودن، بايد معنی خالی را درک کرد و بالعكس. نه تنها سكوت در دنيایی مملو از كلام و ديگر صداها وجود دارد، بلكه هر سكوتی به اندازه مدت زمان حضور صدا هويت می‌گيرد.

نظریاتی که در فلسفه و ادبیات در باب سکوت داده شده است، بیشتر جنبه نظری دارند و کمتر دیده شده است که به صورت توصیفی و تحلیلی به بررسی متن پرداخته شود. اما در زبان‌شناسی اجتماعی، سکوت با تفصیل بیشتری بررسی شده است و در متون مختلف گفتاری تقسیم‌بندی‌های متنوعی از سکوت ارائه شده است. در این پژوهش که با دیدگاهی زبان‌شناسانه به سکوت نگاه شده است، با الهام از تقسیم‌بندی‌های مختلف سکوت در زمینه زبان‌شناسی اجتماعی و با استفاده از نظریه‌های فلسفی و ادبی موجود به تعریف مقوله جدیدی از سکوت پرداخته‌ می‌شود که در آن بررسی سکوت گفتمانی در متن داستانی باعث می‌شود که گونه‌های متفاوت روایی قابل تقسیم‌بندی باشند. 

در این کتاب نخست نظریه‌ای به نام سکوت گفتمانی مطرح می‌شود و سپس سطوح و انواع کارکرد آن مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. «سكوت به غیاب دلالتمند دال‌هایی گفته می شود که دارای کارکرد هستند و رد آنها در بافت باعث بازیافت ناگفته‌های درون متن می‌شود و حضور گفته‌ها و غیاب آنها بر روی هم به انسجام روایی متن می‌انجامند». سكوت نوشتاری در سه سطح ساختاری، معنایی و کاربردشناختی بر روی سه محور جانشینی، همنشینی و برهمکنش قابل ‌بازنمايی است. سکوت ساختاری شامل حذف و ارجاع پسرو است، سکوت معنایی شامل استعاره و مجاز و در آخر سکوت کاربردشناختی شامل پیش‌انگاشت و دلالت ضمنی است. کارکرد سکوت نوشتاری ساختاری، ایجاد گره‌افکنی در پیرنگ داستان است. سکوت معنایی به منظور زمینه‌‌سازی و فضاسازی که از عناصر داستان هستند، به کار می‌رود و سکوت کاربردشناختی برای گره‌افکنی و تعلیق در پیرنگ داستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. تفاوت کارکرد سکوت ساختاری و کاربردشناختی در این است که کنش خواندن در سکوت نوع اول، به واسطه یافتن صورت‌های زبانی مفقود در سطح جمله است؛ اما در سکوت کاربردشناختی پاره‌گفتارهایی از روایت حذف شده‌اند که به واسطه پاره گفتارهای دیگر قابل پیش‌بینی هستند. بسامد بالای به کارگیری سکوت ساختاری باعث می‌شود که داستان از لحاظ سبکی بر زبان تکیه داشته باشد و زبان‌گرا تلقی شود.

در واقع با توجه به انواع مختلف سکوت ساختاری، معنایی و کاربردی که ماحصل مطالعه نظریات دانشمندان متفاوت و ارائۀ نظریۀ جدیدی از جانب نگارندۀ کتاب است، می‌توان به تحلیل گفتمانی متون مختلف داستانی پرداخت و به این نتیجه رسید که استفاده از هر کدام از انواع سکوت به دلایل سبک‌شناختی موجود در روایت داستان مربوط می‌شود. چراکه هرکدام از این انواع مختلف، در راستای شکل‌گیری برخی از عناصر داستان یا اجزای پیرنگ قرار می‌گیرند.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: پیشینۀ مطالعات

فصل دوم: دیدگاه‌های مختلف دربارۀ سکوت

فصل سوم: گفتمان سکوت

فصل چهارم: سکوت گفتمانی

فصل پنجم: کارکرد سکوت گفتمانی

فصل ششم: سکوت گفتمانی به عنوان ابزاری تحلیلی در داستان

فصل هفتم: خلاصه و نتیجه‌گیری