معرفی کتاب

این اثر دربردارنده مقالات و یادداشت‌هایی از استاد بهروز ثروتیان درباره نظامی گنجوی شاعر قرن شش هجری است که در گنجه می‌زیست.

بهروز ثروتیان از معدود محققانی بود که با ثبات و جد و جهد بسیار، سال‌های دراز بر روی آثار نظامی گنجه‌ای بررسی و تحقیق کرد و به نتایج ارزشمندی نیز در این زمینه دست یافت. او که ابتدا بر روی نسخۀ مرحوم وحید دستگردی کار می‌کرد، با دستیابی به نسخه‌های علمی ـ انتقادی شوروی و نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملی تبریز به اشتباهات فراوانی که در نسخۀ مرحوم وحید وجود دارد، پی برده و تا حد امکان به تصحیح این اشتباهات همت گماشته است.

ایشان در طول بیست سال کار و تحقیق بر روی نظامی، مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو وشیرین، شرف‌نامه و هفت‌پیکر را تصحیح کرد که به جز هفت‌پیکر بقیۀ کتاب‌ها چاپ و منتشر شده‌اند.

نظامی گنجوی به دلیل سرایش اشعار پارسی و خلق خمسه نظامی یکی از مهم‌ترین شاعران کلاسیک ادبیات فارسی شناخته می شود. مخزن‌الاسرار، هفت پیکر، خسرو و شیرین، اسکندرنامه، لیلی و مجنون و دیوان حکیم نظامی آثاری هستند که ادبیات فارسی شاکله و هویت خود را به صورتی گسترده بر مبنا و پایه این آثار حفظ کرده است.

نظامی شاعری است که از نظر هنر شعر، در نقطۀ اوج ادبیات منظوم با دیگر بزرگان همچون سعدی، فردوسی، مولانا و حافظ قرار دارد؛ اما از نظر اندیشه شاید تنها فرزانه‌ای است که انسان را به شهر اوتاد می‌برد. او خرد را همراه با هنر، عقل را همراه با عشق و تذکار را همراه با خیال در زندگی انسان مؤثر می‌داند.

افکار و عقاید اشعری و معتزلی همه در نظریه‌های نظامی قابل مطالعه است؛ اما آنچه حقیقت دارد این است که در میان آن همه تعصبات خاص زمانی و مکانی همیشه از حضرت علی (ع) به تعظیمی خاص نام می‌برد و نام ایشان را در صدر مقال و پیشتر از دیگر خلفا قرار می‌دهد؛ چنان‌که در خطاب به رسول اکرم (ص) در مخزن الاسرار از وجود ظلم در جامعه و غارت اموال مردم از سوی امرا و پادشاهان سخن می‌گوید و آنجا از وی می‌خواهد علی (ع) را برای پیکار با نامردمان و غارت‌گران به صف میدان بفرستد.

عرفان نظامی را باید در مثنوی لیلی و مجنون و در افسانه‌های حیرت‌انگیز هفت‌پیکر و در داستان پیغمبری اسکندر مطالعه کرد که سرانجام ما را به شهر اوتاد می‌برد؛ شهری که مردمانش همه اولیای خدا هستند و در شهری فرام آمده‌اند که از شحنه و قفل و دیوار و تجسس و دروغ و دزدی خبری نیست و همه در مال دنیا برابر هستند.

پس از مطالعۀ تمام ابیات نظامی در پنج گنج و تأمل در داستان‌ها و افکار اوست که فهمیده می‌شود همه‌جا به صورتی مرموز واژۀ «پیر» را به کار برده است و همانند حافظ بی‌پروا نبوده و از بیان راز عشق و اشاره خویش به پیر مغان تا حد ممکن خودداری کرده است و اگر وقت وقتی ناگزیر بوده و اشاره‌ای کرده، در صورت پژوهش همه پرده به یکسو می‌زنند و آشکار می‌گردند؛ مثلاً وقتی اسکندر را به جای او می‌نشانند، او خودداری می‌کند و نظامی از زبان وی حکومت دنیا و سلطنت بر آن را محکوم می‌شمارد و پس از شرح چگونگی خلوت‌نشینی وی به اشاره‌ای کوتاه می‌گوید:

تو نیز ای جوان از پس پیر خویش                 مگردان ازین شیوه تدبیر خویش

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

مقدمه

شرح زندگی تحصیلی و ذکر تألیفات دکتر بهروز ثروتیان

کلیات:

نظامی: از وحید تا ثروتیان

نیما دنباله‌روی نظامی گنجه‌ای است

مقدمه‌ای کوتاه دربارۀ زندگی و آثار نظامی گنجه‌ای

تاریخ تولد نظامی

نکاتی دربارۀ تصحیح متن و توضیح معنی در آثار نظامی گنجه‌ای

راز و رمز سخن در آثار آیینۀ غیب نظامی گنجه‌ای

زن مبارک درخت برومند از دیدگاه نظامی گنجه‌ای

بررسی پنج گنج نظامی گنجه‌ای از دیدگاه هنرهای نمایشی

اسپاهان، اسپهان و سپاهان در آثار نظامی گنجه‌ای

آذربایجان و شمال غرب ایران در آثار نظامی گنجه‌ای

اسکندر در آذربایجان با نگاهی به شرف‌نامۀ نظامی

هند و هندو در آثار نظامی گنجه‌ای

نظامی گنجه‌ای و اسطرنومای او در اثبات کرویت زمین و گردش گویواره‌ها

مخزن الاسرار:

دل‌محوری در باغ عرفان نظامی گنجه‌ای

بررسی حواشی مرحوم وحید دستگردی بر مخزن الاسرار نظامی

لیلی و مجنون:

راز عشق لیلی و مجنون در مثنوی لیلی و مجنون نظامی گنجه‌ای

هفت‌گنبد:

افسانۀ آدمک‌های آهنی در قصۀ بانوی حصاری

اسکندرنامه:

راز و رمز شرف‌نامه در برخورد فکری نظامی با فردوسی

دربارۀ ارتباط ساقی‌نامه و مغنّی‌نامۀ حافظ با نظامی گنجه‌ای