معرفی کتاب

هایکو شعر دوگانگی انسان است در رویارویی با طبیعت. شعر حیرت و شعر تأمل است در هستی.

هایکو نه وزن دارد و نه قافیه و آرایه‌های کلامی در آن به ندرت به کار می‌رود. حدود دو هزار سال پیش هایکو جزئی از یک فرم شعری ۳۱ هجایی به نام تانکا بود که از دو بخش تشکیل می‌شد و شاعران آن را به شیوه پرسش و پاسخ می‌سرودند. بخش نخست تانکا هفده هجا دارد و بخش دوم آن چهارده هجا. تانکا به معنی شعر کوتاه است و در مقابل آن چوکا قرار دارد که به معنی شعر بلند است. با اینکه در ژاپن به غیر از تانکا و چوکا چند فرم شعری دیگر هم وجود دارد، شعرهای کوتاه محبوبیتشان بیش از بقیه است. در قرن شانزدهم میلادی به تدریج بخش هفده‌هجایی تانکا مستقل شد و آن را هاکایی یا هایکو نامیدند. هایکو در ابتدا محتوایی طنزآمیز داشت و به تدریج بر اثر درآمیختن با فلسفۀ ذن، اعماق و جوانب آن گسترش یافت. ایجاز و سادگی و در عین حال عمق هایکو و هنر تصویری بدیع آن افزون بر آنکه در چهار قرن گذشته شاعران زیادی را در ژاپن به خود کشانده است، در دورۀ معاصر در خارج از ژاپن هم با استقبال کتاب‌خوانان و شاعران و هنرمندان روبرو شده است و افزون بر ترجمۀ هایکوهای ژاپنی به اغلب زبان‌های دنیا، در سراسر جهان شاعرانی پیدا شده‌اند که به سرودن شعر به شیوه هایکوهای ژاپنی می‌پردازند.

هایکو در مضمون یکسره از فلسفۀ ذن مشحون است. اصولاً فرهنگ ژاپن تا آن حد از فلسفۀ ذن متأثر است که منتقدی به نام سوگن اومری گفته است فرهنگ و ذن در ژاپن مانند دو قلۀ همنام هستند.

ذن چند شاخه دارد: کیودو (راه تیراندازی)، کندو (راه شمشیر)، شودو (راه کلام)، چادو (راه چای) و راه هنر که عبارت است از نقاشی روی پارچه و هایکو.

پیشینۀ هایکو به قرن پانزدهم میلادی می‌رسد. در آن زمان هایکو مبتنی بود بر فلسفۀ ذن و به تدریج بر محور ریاضت در هنر یا هنر ریاضت شکل گرفت. ایجاز حیرت‌انگیز هایکو (سه سطر یا مجموعاً هفده هجا) در نظر شاعران هایکوسرا بازتاب سرراست واقعیت است.

هایکو اقبال خود را در ژاپن مدیون است به هایکوسرای بزرگ «ماتسو باشو». در کلام او بود که هایکو در یستر فلسفۀ ذن به عرفان نزدیک شد و در کلام او بود که عرفان و واقعیت به هم آمیخت. در کلام ماتسو باشو جزئیات به ظاهر پیش پاافتادۀ هستی اهمیت داشت و نه کلی‌گویی و کلی‌گویی. هستی در کلام او بیش از همه در جلوه‌های طبیعت و تغییر فصل‌ها نمود می‌یافت. از این نظر هایکو در عالی‌ترین شکل خود، سروده‌ای است از طبیعت و شعر نزدیکی شاعر به طبیعت است. در این نوع شعر فضاهای تهی اهمیت دارد. کلام در همجواری با سکوت و سکوت در همجواری با کلام است که به معنای حقیقی خود نزدیک می‌شود؛ سکوت و کلام در هایکو هم‌ارزند؛ از این‌رو در مکتب «باشو» شاعر بیش از هر چیز می‌باید بتواند مکان و به‌ویژه مکان خالی را درک کند؛ زیرا در این مکتب هایکو بیانگر مفهوم بُعدی از هستی است که آدمی از دریافت آن با حواس پنجگانه ناتوان است. تنها با کشف و در شهود است که می‌توان به آن حد ادراک از هستی دست یافت و چون این بُعد از هستی به دشواری ممکن است. پس شاعر در هایکو با سکوت و آفرینش و درک فضاهای خالی، این بخش از طبیعت و این بعد از هستی را نیز می‌آفریند یا باز می‌آفریند.

پس هایکو هم به طبیعت می‌پردازد و هم به عوالم ماورای طبیعت و چنین است که این دوسویه از هستی در هایکو در جوار یکدیگر قرار می‌گیرند؛ از این نظر هایکو در مکتب «باشو» شعر همجواری سکوت و صداست، شعر همجواری مکان و لامکان است، شعر همجواری هستی و نیستی است. در فرهنگ ژاپن اصولاً سکوت و نیستی از مهم‌ترین مضامین و شاید مهم‌ترین مضمون باشد. سکوت و نیستی بخشی از مراسم مکاشفه در فرهنگ ذن است با این قصد که آدمی از خود تهی شود و یکسره از پلشتی‌ها پاک شود.

هایکو باید فی‌البداهه و سهل و ممتنع باشد؛ هم از خردمندی نشان داشته باشد و هم از بی‌خردی. در عین سادگی، پیچیده باشد و در عین پیچیدگی، ساده.

چند نمونه از اشعار هایکو:

از دست نمی‌دهد               برکت باران بهاری                         تیغه‌های علف

                                                ****

ردّ قطره‌های باران صبحگاهی                      بر چین و چروک دست‌هایم             اولین روز سال نو

                                                ****

ماهی‌گرفتن در باران                      می‌گذارم قزل‌آلای رنگین‌کمان                    بگریزد از دام