معرفی کتاب

این كتاب شرح و تفسیری است از قصۀ "شاه و كنیزک" از مثنوی مولوی كه طی آن افزون بر درج اشعار، معانی واژگان (واژه‌شناسی) گزارش و تفسیر بیت، نیز نكته‌هایی در باب زیبایی‌شناسی فراهم می‌آید.

روان‌شناسی و ادبیات در میان علوم انسانی پیوندی عمیق و ناگسستنی دارند، به طوری که بسیاری از روان‌شناسان برجسته نظریه‌های روان‌شناختی خود را بر پایۀ آثار ادبی ارائه نموده‌اند. از جمله فروید «عقده ادیپ» و «عقده الکترا» را از نمایشنامه‌های سوفوکل برگرفته است و آدلر نظریۀ خود را دربارۀ «عقده حقارت» از آثار شکسپیر و استاندال برگرفته است. بسیاری از مفاهیم اصلی روان‌شناسی از نام‌های خاص ادبی از قبیل شخصیت‌های داستانی برگرفته شده است. به بیان دیگر سرایندگان بزرگ جهان ادب به بسیاری از نکات مهم روان‌شناسی پی برده‌اند. بنابراین بینش دقیق و شناخت عمیق شاعران و نویسندگان بزرگ، به شخصیت‌های آثارشان روح و زندگی جاودان بخشیده است، به طوری که در هر زمان امکان پژوهش‌های رون‌شناختی دربارۀ آنها وجود دارد.

مثنوی مولوی از جمله آثار مهم ادبیات فارسی است که از جنبه‌های مختلف از جمله روان‌شناسی قابل بررسی و تحقیق است. شناخت عمیق و درک دقیق مولوی از انسان باعث شده است که به لایه‌های درونی و روانی انسان نفوذ کند و به بازتاب و توصیف آن در قالب زبانی، ادبی و تصویری بپردازد.

مولوی پس از گذشتن از مقامات تلوین در دیوان شمس به مقام تمکین می‌رسد و حاصل تأملات درونی و احوال روانی و کشف و شهود خود را در مثنوی بیان می‌کند. بنابراین مثنوی تجلی هوشیاری، وقار، متانت، اوج کمال و نیل به مقام جمع‌الجموع مولوی است. در حالی که دیوان شمس بازتاب تحول و تخریب روحی و آشفتگی است که لازمۀ هر گونه بارآفرینی است. مولانا در دیوان شمس «بیماری درمان‌جو» و در مثنوی «طبیبی درمانگر» است.

مثنوی سرشار از نظرات روان‌شناسانه و انسان‌شناسانه است که مورد مطالعه و بررسی جدی قرار نگرفته است. بسیاری از مفاهیم روان‌شناسی ار قبیل خودآگاه، ناخودآگاه، مکانیسم‌های دفاعی روان، فرافکنی و مباحث مربوط به رؤیا را مولوی قبل از روان‌شناسان درک و بیان کرده است و همان‌طور که فروید نیز اشاره کرده است شاعران و نویسندگان در کندوکاو احوال انسان به ویژه تنش‌ها و اضطراب‌های روانی و کشف «ضمیر ناهشیار» بر روان‌شناسان فضل تقدم دارند.

هرچند مثنوی اثری عرفانی است؛ اما به لحاظ اینکه از متون حجمی و زایشی است، به جای حرکت در خط و سطح در حجم حرکت می‌کند. بنابراین نگاه به مثنوی از دیدگاهی خاص مانند فرافکنی هرگز به وجه عرفانی آن لطمه نخواهد زد، بلکه بیش از پیش بر عظمت و شگفتی این اثر بزرگ نمایان می‌شود.

سؤال اصلی تحقیق در این کتاب این است که فرافکنی و انواع آن چیست و جنبه‌های مختلف آن در مثنوی چگونه است.

بررسی مثنوی با نگاهی فرافکنانه دریچه‌های نوینی از عظمت این اثر بزرگ عرفانی را به روی محققین و پژوهش‌گران می‌گشاید و گوشه‌هایی دیگر از ژرف‌اندیشی‌های عمیق مولانا را می‌نمایاند. مثنوی که بازتاب عوالم روحانی و ملکوتی مولوی است، بی‌شک برای نابسامانی‌های روانی و مشکلات روحی انسان‌ها تدابیری دربر دارد که پایه و اساس این کتاب نیز بر همین اصل استوار است. فرافکنی در مثنوی مولوی فراوان به کار رفته است و شناخت فرافکنی در مثنوی ما را یاری می‌کند که اندیشه‌های مولانا را بهتر بشناسیم.

فرافکنی در مثنوی ابعاد، شیوه‌ها و گونه‌های مختلف دارد: گاهی مولوی فرافکنی را از زبان شخصیت‌های حکایات بیان می‌کند، گاهی نیز فرافکنی از زبان خود مولوی است. چنان‌که خود به این امر اذعان دارد و سرّ دلبران را در حدیث دیگران تعبیر می‌کند و گاهی نیز فرافکنی در مثنوی از زبان حیوانات و پرندگان است.

یکی از روش‌های مولوی در بیان اندیشه‌های عرفانی و عاشقانۀ خود استفاده از شیوۀ فرافکنی است. یعنی «مولانا مطابق اسلوب خویش از هر یک از اجزای قصه قالبی یا بهانه‌ای برای وصف احوال عاشقانۀ خود و مسائل عرفانی و فلسفی و دینی و اجتماعی ساخته و بازیافته است».

به عبارت دیگر مولانا در مثنوی خوش می‌دارد که سرّ دلبران را در حدیث دیگران تعبیر کند. چنان‌که در حکایت «وزیر مکراندیش» بسیاری از تعلیمات عرفانی و صوفیانۀ خود را از زبان وزیر بیان می‌کند. گویی که فراموش نموده است که از زبان چه موجود خطرناکی سخن می‌گوید. وی در قالب این داستان انتقاد خود را از متعصبانی که با مولانا و شمس تبریزی در افتاده بودند و تعداد آنها در قونیه کم نبود فرا می‌افکند.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: فرافکنی

فصل دوم: فرافکنی در مثنوی

فصل سوم: کانون فرافکنی‌های مولوی

فصل چهارم: فرافکنی شخصیت‌های حکایات در مثنوی

فصل پنجم: عوامل و زمینه‌های فرافکنی در مثنوی