معرفی کتاب

چون «سخن رمز دهان» یک کتاب تئوریک است که مستقیم به نقد شعر نمی‌پردازد؛ بلکه شعر ابزار اصلی آن برای بررسی تئوریک شعر شاعران کلاسیک و معاصر ایرانی است. از شعرهای شاعران جوان و شعرهای عامیانه هم در این کتاب استفاده شده است.

نگارنده با نگاه موشكافانه و باریک‌بینانۀ خود، در جای‌جای ‌كتاب لحظات نابی را در شعر (از گذشته تا به امروز) به دام می‌اندازند كه مدام مخاطب را بر سر شوق می‌آورد. لحظاتی كه گاه به دلیل مقاومتِ خود شعر و گاه به دلیل نبود نگاه نقادانه و هنرمندانه تا به امروز ادراک‌ناپذیر و در لابه‌لای كلمات به صورت پنهانی به حیات خود ادامه داده‌اند.

نكتۀ بسیار اساسی در این كتاب، رویكردی ا‌ست كه با وجود شناخت دقیق از جریان‌ها و اندیشه‌های موجود نسبت به شعر، به هیچ عنوان تابع و وابسته به نحله یا مكتب خاصی نیست. او مستقیم به سراغ خود شعر می‌رود و ابزارها و امكانات بررسی خود را از زبان شعر بیرون می‌كشد. او مدام در حال تجربه كردن است و با شور و اشتیاق، خود را در تیررس امكان‌های موجود در اثر قرار می‌دهد و هیچ چیز از پیش تعیین‌شده‌ای برای ایشان وجود ندارد. با این حال، نمی‌توان منکر تأثیرپذیری‌های ایشان از تئوری‌های غربی شد و اتفاقاً این امر غنای بیشتری به رویکرد ایشان بخشیده است. چون به خوبی از پس کار برآمده‌اند و توانسته‌اند با درونی‌کردن و بومی‌سازی آنها، فرصتی برای گسترش فضای تئوریک و شعری ما به وجود بیاورند.

اگرچه شعر و ادبیات ما همواره از یک خلأ تئوریک رنج برده است؛ اما به نظر می‌رسد که این معضل در زمانۀ حاضر در زمانۀ حاضر خود را به شکلی عریان آشکار کرده است. به ویژه با تغییرات و تحولاتی که در حوزۀ شعر در یکی دو دهۀ اخیر رخ داد، ما هر روز شاهد گسترش شکاف بین شعر و شاعران با مخاطبان عام هستیم. روندی که اگر همچنان ادامه یابد، خسارت‌های فراوان‌تری را بر جای خواهد گذاشت.

نگارنده در این کتاب همواره سعی کرده مبنای هر حرکتی را خود شعر قرار دهد و فرقی نمی‌کند که این شعر مال امروز، دیروز یا هزار سال پیش باشد و هر جا به مشکل یا تناقضی برخورد کرده است، حق را به شعر داده است. با توجه به رابطۀ هستی‌شناسانۀ شعر و زبان، بدیهی است چنین گرایشی نظریۀ ادبی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. اما این به مفهوم آن نیست که باید آثار گذشته را کنار گذاشت و شعر را با دریافت‌ها و معیارهای امروزی تطبیق داد. گشایش هر فضای تازه به ما کمک می‌کند یک بار دیگر به شعر از همان ابتدا نگاه کنیم و ضمن تعمیق روابط و کشف ابعادی دیگر از اثر، نسبت خودمان را با آن بازتعریف نماییم و بر غنای حرکت‌های آینده بیفزاییم.

در این کتاب فارغ از هر نوع گرایشی به شعر پرداخته شده است. رابطۀ هستی‌شتاسانۀ بین شعر و زبان به گرایش و رویکردی خاص وابسته نیست. این رابطه‌ای ژنریک و ازلی ـ ابدی است و ربطی به نظریات ادبی گذشته و حال و آینده ندارد، گرچه متأسفانه در مقاطعی گاه طولانی مورد غفلت قرار می‌گیرد. شعر همواره به برجسته‌شدن زبان منجر می‌شود و از برجسته‌شدن آن حاصل می‌شود. به همین دلیل اصطلاح شعر زبان، اصولاً مبهم و نارسا است و نمی‌توان صفت یا خاصیت ذاتی چیزی را مشخصۀ نوعی از آن قرار داد؛ مگر آنکه پای تأکیدی در میان باشد.   

همۀ ژانرهای ادبی چیزی خواندنی را در خود دارند؛ اما شعر ژانری است ذاتاً خواندنی؛ یعنی برای خواندن ساخته می‌شود (همۀ نتایج دیگر از خواندن و با خواندن حاصل می‌شود). بخش خواندنی شعر، بخش ادبی آن است. ارتباط بین شعر و خواندن یک ارتباط هستی‌شناختی است. همۀ نیروهای موجود و مؤثر در متن صرف خواندنی‌تر می‌شوند. شعر خواندنی‌ترین ژانر ادبی است. آنچه ذاتاً خواندنی است، موضوع ندارد. موضوع ژنریک شعر، خواندن است: خواندن زبان، خواندن کلمه، خواندن صداها در تشکیل واحدهای زبان، خواندن برخورد واحدهای زبانی با هم، خواندن تغییرها و تبدیل‌های آنها به یکدیگر. خواندنی یعنی اینکه زبان به نمایش خود بپردازد. پس ادبیت شعر یعنی شعریت شعر، با وجه خواندی زبان ... درگیر است. شعر، عاطفه و تخیل و معنا و تصویر و تعهد اجتماعی و زبان و جهان‌بینی و تفکر و احساس و .. را خواندنی (زبانی) می‌کند.

در فصل «مواجهه» به این مسئله پرداخته شده است که هر شعر در مواجهه با مخاطب، نحوه‌ی ورود به درون آن و رسیدن به حرف نهفته‌ در شعر را خود شعر پیشنهاد می‌دهد و مواجهه با هر شعر به خود آن بستگی دارد و بر قاعده و منطق خاصی استوار نیست. شعرهای انتخاب‌شده برای این فصل از کتاب به صورت اتفاقی از شعرهای شاعران جوان که در یک مجله چاپ شده بودند، انتخاب شده است. در این کتاب افزون بر شاعران کلاسیک، از شعرهای یدالله رویایی، عباس حبیبی، شیوا ارسطویی و برخی شاعران کشورهای دیگر هم استفاده شده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار

شعر

القاء

معنا

دال

زبان‌شناسی

عینیت

مواجهه

دیگرزبانی، بومی‌شدن و جهانی‌شدن