معرفی کتاب

در این کتاب به بررسی لهجه‌شناسی در زبان فارسی دری پرداخته شده و سپس نمونه‌هایی از لهجه‌های این زبان در مناطق مختلف افغانستان آورده شده است.

لهجه‌شناسی دانشی است که دربارۀ گویش‌ها و شیوه‌های گوناگون یک زبان مستقل بحث می‌کند. آن نمود زبان لهجه نامیده می‌شود که میان مردم محدودی که از جهت محل بودوباش، کسب و کار یا مشترکات اجتماعی به هم وابسته و در ارتباط دائمی و مستقیم زبانی باشد.

لهجه به مثابۀ تنوعات زبانی از گذشته‌های دور مورد توجه بوده است؛ یونانیان باستان و هندیان کهن از نخستین کسانی بودند که دربارۀ تنوعات زبانی توجه کردند و از تفاوت میان گونه‌های مختلف گفتاری و نوشتاری زبان یونانی باستان و هندی کهن سخن گفته‌اند؛ چنانکه در سدۀ چهارم قبل از میلاد زبان و نوشته آثار اومر (ایلیاد و اودیسه) در یونان آن روزگار، زبان اصلی و معیاری پنداشته شده و در گندهارا در همان عصر زبان ویدی و ریگویدا زبان عربی و صورت تغییریافتۀ آن پراکیت یعنی زبان عامیانه پنداشته شده است.

گردآوری و بررسی لهجه‌ها و گویش‌های زبان فارسی دری فواید بسیاری دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

شناخت واژه‌های کهن در متون ادب فارسی یا متون بر جای مانده از دیگر زبان‌های ایریانی که به فارسی دری نرسیده است. آگاهی از چگونگی تحول آوانی، صرفی، نحوی، معنایی و واژگانی در طول زمان در مناطق مختلف. طبقه‌بندی دقیق‌تر زبان‌ها و گویش‌های ایریانی و شناخت روابط موجود میان آنها. شناخت آداب و رسوم، باورها و اوضاع فرهنگی گویندگان لهجه. کمک به تهیه و اطلس لهجه‌شناسی و زبان‌شناسی فارسی دری. فراهم‌کردن مواد لازم برای مطالعات تطبیقی ـ تاریخی به ویژه بازسازی صورت‌های کهن، شناخت مفهوم نام‌های خاص و تدوین فرهنگ اشتقاقی زبان فارسی دری. فراهم آوردن مواد در زبان فارسی دری در عرصۀ کار واژه‌سازی و واژه‌گزینی. ثبت گویش‌ها و لهجه‌های رو به زوال برای استفادۀ پژوهشگران آینده.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

بخش نخست:

مقدمه

لهجه‌شناسی

تاریخ لهجه‌شناسی

زبان، زبان ادبی، لهجه و شیوه

لهجه‌شناسی و آموزش زبان و ادبیات

وابستگی لهجه‌شناسی با دانش‌های دیگر

تصنیف زبان‌ها و لهجه‌ها

تصنیفات لهجه‌های زبان فارسی دری

میتودهای شناخت و آموزش لهجه‌ها

آوانویسی (ترانسکربشن)

علل ایجاد لهجه‌ها

لزوم گردآوری لهجه‌ها

روش و شیوۀ پژوهش در لهجه‌های محلی

پژوهش زبان‌ها و لهجه‌های افغانستان

بخش دوم:

بررسی لهجه‌واژه‌های زبان فارسی دری و ارزشمندی آن

لهجه‌واژه‌هایی در حوزه‌های گویشی زبان فارسی دری

لهجه‌واژه‌های حوزۀ کابل (کابل، کوهدامن، میدان شار و لوگر)

لهجه‌واژه‌های حوزۀ شمال شرقی افغانستان (قندز، تخار، بدخشان)

لهجه‌واژه‌های حوزۀ شمال غرب افغانستان (بغلان، سمنگان، جوزجان و فاریاب)

لهجه‌واژه‌های حوزۀ شمال مرکزی افغانستان (پروان، کاپیسا، پنجشیر)

لهجه‌واژه‌های حوزۀ جنوب مرکزی افغانستان (یکاولنگ، بامیان، جاغوری)

لهجه‌واژه‌های حوزۀ غربی افغانستان (هرات، فاره)

لهجه‌واژه‌های حوزۀ شرقی افغانستان (لغمان، ننگرهار)