معرفی کتاب

شیخ الاسلام احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی معروف به شیخ احمد جام (536 -441) در روستای نامق زاده شد. نیاکان او از نوادگان جریر بن عبدالله بودند. نام او با القابی که به او داده‌اند چنین است: شیخ‌الاسلام ، قطب‌الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده‌‌پیل. او را گاه پیر جام یا شیخ جام نیز نامیده‌اند.

وی از عارفان و صوفیان بنام قرن پنجم و ششم هجری قمری است. زادگاه وی نامق از دیار ترشیز یا کاشمر فعلی بوده و مدفن وی در تربت جام است. طول عمر وی را بیشتر مراجع ۹۵ سال و بعضی ۹۶ سال ذکر کرده‌اند.

با شیخ جام به ویژه در عصر ما در دو سوی افراط و تفریط برخورد شده است. آنها که نگاه سنتی و نگاه مؤمنانه و مخلصانه و حتی خانوادگی دارند و از روی سرسپردگی به او و «کرامات» او و «مزار» او می‌نگرند، او را آنگونه می‌بینند که یک قدیس را که به هرچه نظر می‌کرده است، از چرک پیشانی خودش تا سنگ بیابان، زر ناب می‌شده و با یک نگاه کور مادرزاد را بینایی می‌بخشیده است. در طرف مقابل نیز کسانی کوشیده‌اند که کرامات شیخ و شخصیت روانی او را با دیدی انتقادی بنگرند و با استهزا و تمسخر با او روبرو شوند. آنچه در بعضی مجلات و کتاب‌های نیم قرن اخیر دربارۀ او دیده می‌شود، چه در ایران و چه در خارج از کشور غالباً از این دیدگاه است.

نگارندۀ این کتاب که دربارۀ عرفان و تصوف، نظریه‌ای ویژۀ خویش دارد و معتقد است که عرفان عبارت است از «نگاه جمال‌شناسانه و هنری نسبت به الاهیات و دین» شیخ جام را و هر عارف دیگری را از همین منظر می‌نگرد، یعنی از این دید که چشم‌انداز هنری و جمال‌شناسانۀ او نسبت دین و الاهیات چگونه بوده است و چه ویژگی‌هایی داشته است.

این کتاب تصحیح متن خلاصة المقدمات است. خلاصة المقامات کتابی است که یکی از احفاد شیخ، به نام ابوالمکارم بن علاء الملک جامی در عصر شاهرخ تیموری فراهم آورده است. گلچین سنجیده و درخشانی است از «مقامات» های شیخ جام و نیز برگزیده‌ای است از بهترین بخش‌های «آثار شیخ» که نسخه‌های کهن و کامل آنها در آن روزگار در اختیار این شیخ‌زادۀ دانشمند و خوش‌سلیقه قرار داشته است. او توانسته است چشم‌انداز بسیار دلپذیری از «آثار» و «مقامات» های چندگانۀ شیخ را که در آن روزگار هنوز باقی بوده است فراهم آورد. حتی بخش‌هایی که از مقامات منسوب به سدیدالدین محمد غزنوی در این کتاب آورده است با آنچه در نیم قرن پیش از این به اهتمام استاد بزرگ حشمت مؤید سنندجی نشر یافت، تفاوت‌‌هایی دارد.

تصور نگارنده بر این است که هر کس این کتاب را با مقدمه و تعلیقات آن به دقت بخواند، می‌تواند باور داشته باشد که چشم‌انداز نسبتاً دقیقی از جهان روحی و دنیای عارفانۀ شیخ جام و بخشی از منابع فکری و متن پنهان آثار او را در اختیار داشته است.

این کتاب دربردارندۀ:

1. مقدمه‌ای در باب شخصیت شیخ جام از دیدگاهی متفاوت با آنچه تاکنون دربارۀ او نوشته شده است.

2. معرفی خلاصةالمقامات و ارزش‌های آن.

3. تصحیح متن خلاصةالمقامات و تعلیقات آن.

4. فصل «فی الآداب و ما یلیق بحال الفقراء» از آثار شیخ جام که برای بار اول چاپ می‌شود.