معرفی کتاب

در این کتاب به بررسی طنز معاصر در ایران از عصر مشروطه به بعد و اواخر قاجار، دورۀ پهلوی و طنز کودک و نوجوان پرداخته می‌شود.

تعریف طنز در ادبیات ایران جدید است که تا همین چند دهه قبل و در نتیجۀ کوشیدن‌های شادروان عمران صلاحی اصطلاحی رایج در ایران شد. قبل از آن طنزنویسان خود را فکاهی‌نویس می‌دانستند و مجله‌های طنز نیز با عنوان نشریات فکاهی منتشر می‌شد.

طنز انواعی دارد: از طنز اجتماعی تا طنز فلسفی. در ساخت آثار هم طنز آشکار داریم و طنز پنهان. طنز جدید ایران از همان آغاز در دوران مشروطه، به مثابۀ سلاحی معنوی علیه جور سلاطین و حکام و جهل عام به کار می‌رفت و در دست بزرگانی چون دهخدا و سیداشرف‌الدین حسینی و جلیل محمدقلی زاده و ... نیز بیشتر ابزاری بود برای نقد اجتماع و سیاست. این شیوه روش غالب طنز جدید و با افت‌وخیزهایی همراه شد، مانند بعضی آثار جلال آل احمد یا خسرو شاهانی؛ اما طنزنویسان اندکی نیز بودند که رویکردهای خیام و عطار و مولانا را در طنز پی گرفتند و کلیت هستی و جایگاه انسان را مطرح کردند، مانند داستان زنجیر از بهرام صادقی یا داستانی از مجابی که در آن معلمی ساده به نام تیمور، خود را مانند تیمور لنگ می‌داند و مرتکب قتل دختری می‌شود که دانش‌آموزش بوده است.

در این کتاب کار به گردآوری آثار طنز منحصر نبوده است، بلکه بر هر داستان، نقدی نوشته شده تا مخاطب بداند که به چه می‌خندد (محتوا) و چرا می‌خندد (ساختار). از دیگرسو در انتخاب آثار داستان‌هایی برگزیده شده که از وضع تاریخی و اجتماعی و فرهنگی در هر دوره، تصوری واقعی ایجاد می‌کند. منظور اواخر قاجار و جنبش مشروطه و بعد. دورۀ پهلوی اول و وقوع جنگ جهانی دوم و عواقب آن در ایران و سپس دورۀ پهلوی دوم است.

دربارۀ ادبیات کودک و نوجوان باید این نکته را یادآوری کرد که شکل جدید این نوع ادبیات، بیشتر مرهون کوشیدن‌های صمد بهرنگی است با آثاری مثل ماهی‌ سیاه کوچولو یا کوراوغلو یا الدوز و کلاغ‌ها و ... . تا قبل از آن ادبیات کودک و نوجوان منحصر در پندهای اخلاقی و خشک و خالی بود که در زمینۀ مهم ارتباط با مخاطب کودک و نوجوان بیشتر اوقات ناموفق بود.

در طنز در دورۀ پهلوی، بنا به ضرورت رویکرد سیاسی بر آن غالب بود. این کتاب انواع طنز را از نظر ساختار آشکار و نهان و نیز طنز اجتماعی و فلسفی و جز آن تحلیل و نقد می‌کند و اقتباسی است از شیوه‌های نقد در مجموعۀ چند جلدی داستان و نقد داستان از نویسنده‌ها و منتقدان غربی که گلشیری ترجمه کرده است. در آن شیوه هم به محتواو هم به ساختار توجه می شود. در این کتاب افزون بر آن زمینه‌های اجتماعی در پدیدآمدن اثر بررسی شده است؛ زیرا هیچ پدیدۀ اجتماعی و حتی هنری و ادبی نیست که جریانی اجتماعی و تاریخی نداشته باشد و ناگهان و به طریقی جادویی از انتزاع سربرآورده باشد.

به غیر از آثاری که مثلاً در سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ و دیگر سیاحت‌نامه‌ها یا در نشریه‌های مخفی آن دوره خوانده‌ایم، یک اثر جالب طنز وجود دارد به نام حاجی بابای اصفهانی که جیمز موریه آن را نوشته است و تا همین اواخر نظر عده‌ای بر این بود که چون نویسنده‌اش انگلیسی بوده، پس نباید آن را خواند؛ چون با غرض، قصد اهانت به ایرانیان را دارد. اما مشهور است که «آینه چون نقش تو بنمود راست/خودشکن، آیینه‌شکستن خطاست».

ترجمۀ میرزا حبیب اصفهانی از آن رمان به قدری جذاب و شیرین و فصیح است که گویی اثری ایرانی را از اصل انگلیسی‌اش ایجاد کرده است. از این رمان نیز در این کتاب بخشی انتخاب شده است که در این بخش نویسنده رفتار شاه قاجار را با زیردستان و رفتار مأموران او را با مردم کوچه و بازار و دهقانان، از زاویۀ طنز شرح داده و به تصویر داستانی آورده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

داستان ایرانی چیست؟

طنز دورۀ قاجار

طنز عصر مشروطه

مقدمه‌ای بر طنز دورۀ پهلوی

طنز کودک و نوجوان