معرفی کتاب

تراژدی نخستین فرم ادبیات نمایشی جهان است و از این منظر در خور تأمل. تراژدی یونانی در تمام ادوار بشری بحث‌برانگیز بوده و در هر دوره‌ای منتقدان و مفسران در تلاش بوده‌اند جنبه‌های تاریکی از این کشف بزرگ جامعۀ بشری را آشکار کنند. این کتاب دربردارندۀ هشت فصل یا به بیان صحیح‌تر هشت مقالۀ مستقل است که می‌توان آنها را مجزا خواند؛ اما در عین‌حال مقالات با یکدیگر در ارتباط‌‌ هستند و در کل منظرهای متفاوتی از تراژدی یونانی را پیش‌ روی خواننده قرار می‌دهند.

از آنجا که شکوفایی تراژدی یونانی دقیقاً با دوران اوج سیاسی و اجتماعی آتن هم‌زمان است، همواره بررسی تراژدی یونانی از منظر مناسبات اجتماعی مهم و چالش‌برانگیز است. از این‌رو چهار مقالۀ نخست بر اساس ساختار زندگی اجتماعی یونان باستان و انعکاس آن در تراژدی شکل گرفته است و چهار مقالۀ دیگر پیوند تراژدی یونان با اسطوره‌ها و آیین‌های باستانی را بار دیگر به چالش کشیده است تا از ورای آن تأثیراتی که تراژدی از آنها وام گرفته است را به تصویر بکشد.

تراژدی از آنجا که تجربه‌ای ناب، ژرف و تراژیک به انسان به دست می‌دهد، سبب درک حیطه‌ای از وجود می‌شود. هستی‌ای که تراژدی پیش روی می‌گستراند، شاید نزدیک‌ترین منظر به زندگی است. اگر نتوان گفت که تراژدی عین زندگی است، لااقل می‌توان ادعا نمود که به اندازۀ زندگی پیجیده، تلخ و سرشار از امید و معنا است. در نتیجۀ این دریافت عظیم انسانی، لمس عمیق‌ترین لحظات زندگی را برای ما ممکن می‌سازد. لحظاتی هراسناک که انسان را در پیشگاه انسان قرار می‌دهد. تراژدی انسان را با رنج رویارو می‌کند، رنجی که به روشنگری و بصیرت ختم می‌شود.

در میان سرزمین‌های بزرگ باستان ـ ایران، مصر، هند و یونان ـ تنها یونانیان هستند که می‌توانند این فرم ادبی را خلق کنند. انسان یونانی بر خلاف مردم سرزمین‌های دیگر، هرگز نمی‌تواند در شرایط تثبیت‌شده‌ای باقی بماند. او همواره دوست دارد فراتر برود و تمام مرزها را درنوردد. تراژدی‌های یونان از اساطیر اخذ می‌شوند، در نتیجه همۀ تماشاگران از داستان نمایش‌ها باخبرند؛ اما هر نویسنده‌ای مجاز است تغییری در داستان ایجاد کند و تفسیر خودش را به اجرا درآورد. از این‌رو تراژدی سوفوکلی چیزی متفاوت با تراژدی اشیل است. همان‌گونه که تراژدی اریپید اساساً ماهیتی دیگر در برابر تراژدی سوفوکلی ارائه می‌دهد.

بی‌تردید تراژدی یونانی از هر دورۀ دیگری بحث‌برانگیز تر است؛ زیرا نه تنها یونان خاستگاه آن است، بلکه به دلیل پیوندخوردن با اساطیر و هم‌ریشه بودن با آیین‌ها، افق‌های بی‌انتهایی را می‌گستراند. از نظریه‌های روان‌شناسی گرفته تا نظریه‌های فلسفی و اجتماعی که می‌توانند مؤید این ادعا باشند. تراژدی یونان یک شکوفایی ناگهانی، کوتاه مدت و خیره‌کننده است. این ژانر فقط در مدت هشتاد سال، همۀ شاهکارهایش را به وجود می‌آورد. تصادفی نیست اگر این هشتاد سال دقیقاً با همان دوران شکوفایی سیاسی آتن مصادف است.

در مورد حیات و مرگ تراژدی میان نظریه‌پردازان اختلاف نظر وجود دارد؛ گروهی معتقدند تراژدی از یونان باستان آغاز می‌شود و دامنۀ آن تا پس از مسیحیت، به شکسپیر و راسین می‌رسد. اینان معتقدند با خاموشی عصر طلایی یونان و همچنین زوال تراژدی، این ژانر ادبی به مدت تقریباًَ دوهزار سال می‌میرد و دوباره در دورۀ الیزابت با رنسانس و نبوغ شخصی به نام شکسپیر زنده می‌شود و سپس با آثار کسانی چون کرنی و راسین دوام می‌آورد. عده‌ای حیات تراژدی را تا عصر مدرن پی می‌گیرند و مرگ تراژدی را نمی‌پذیرند. این گروه از منتقدان بر این عقیده‌اند که تراژدی پس از عصر کلاسیک فرانسه با اندک تغییراتی به حیات خود ادامه داده است. اینان نمایشنامه‌هایی چون دوشیزه جولیا و پدر استریندبرگ، مرغابی وحشی، استاد معمار و دشمن مردم ایبسن را تراژدی می‌نامند و معتقدند که تراژدی حتی تا آثار بکت، پینتر، یونسکو و دیگران ادامه پیدا کرده است و این درام‌ها را تراژدی مدرن می‌خوانند. اما گروهی بر این عقیده‌اند که تراژدی در یونان باستان حیات یافته و با پایان‌یافتن عصر طلایی یونان نیز برای همیشه از میان رفته است. اینان معتقدند هر اثر دیگری که در زمینۀ درام پس از این تاریخ نوشته شده است، هر چیزی می‌تواند باشد جز تراژدی.

تراژدی یونان نظم جهان را طرح می‌کند و جایگاه انسان را در آن مشخص می‌سازد. انسان در جهان تراژدی یونان باوقار می‌یابد، عظمت پیدا می‌کند، درمی‌یابد جهان بی‌‌رحمانه و عریان پیش روی او ایستاده و او مسئول تمام هستی خویش و دیگران است. انسان این تراژدی، عدالت آسمانی را به چالش می‌کشد و در نهایت با بازشناسی پی به عدالت سهمگین و خردکنندۀ کیهانی می‌برد. یکی از عناصر تراژدی یونانی پیشگویی است. در بسیاری از تراژدی‌ها پیشگویی بخشی از ماجرای درام را می‌سازد و هرچه روی می‌دهد، به نوعی قبلاً توسط کاهنان و خدایان پیشگویی شده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

فصل اول: تراژدی ضرورت، تراژدی امکان: در آستانۀ قضاوت؛ انسان در برابر گناه؛ شر نیرویی که کشف می‌شود؛ ضرورت یا امکان؛ می‌توان سرنوشت را دوباره نوشت؛ اشیا جان می‌گیرند.

فصل دوم: تراژدی در پولیس: پولیس؛ تراژدی، حافظ آرامش پولیس؛ آگاممنون؛ ادیپ شهریار؛ آنتیگونه؛ آژاکس؛ مده‌آ.

فصل سوم: اویکوس در تراژدی: تراژدی و اویکوس؛ ادیپ شهریار، تباهی چند اویکوس؛ آنتیگونه ستیز میان آخرین بازماندگان اویکوس؛ آژاکس، سودای قهرمانی؛ آگاممنون، آغاز تباهی اویکوس یک خاندان؛ مده‌آ، بقای اویکوس یا تباهی آن؛ اویکوس و زن؛ اویکوس و مفهوم بازگشت به خانه.

فصل چهارم: تراژدی و جنگ: اشیل، سرباز پولیس و شاعر جنگ؛ سوفوکل، از عشق تا نفرت؛ اریپید، شاعر سروده‌های صلح.

فصل پنجم: پای لنگ سرنوشت (نگاهی بر تراژدی/ادیپوس شهریار).

فصل ششم: ادیپ، اژدهای اژدهاکش: اسطورۀ اژدهاکشی؛ ادیپ و سرنوشت اژدهاکشی؛ مکان و زمان در اَبَراسطورۀ اژدهاکشی؛ کادموس و اژدهای چشمۀ آرس؛ ادیپ و ابوالهول؛ اژدهاکش دیروز، اژدهای امروز؛ اژدهای اژدهاکش در اساطیر.

فصل هفتم: اورستیا، گذر از مادرسالاری به پدرسالاری.

فصل هشتم: ادیپ، ادیپ بلاگردان (خوانش آیینی یک درام): پیوند تئاتر و اسطوره؛ آیین‌های اسطوره یا اسطوره‌های آیین؛ اسطورۀ ایزدان شهیدشونده؛ آیین بلاگردانی؛ ادیپ، قربانی رسمی کهن.