معرفی کتاب

این کتاب سعی بر آن دارد تا مباحث نظری و به طور کلی سیر تحول خط و خوشنویسی؛ از چگونگی پیدایی خط از تصویرنگار تا نستعلیق را فراروی پژوهشگران، هنرپژوهان، هنرمندان خوشنویس و گرافیست‌ها قرار دهد.

شنیده‌ایم که هندوان در آغاز هر کتابی می‌نویسند: «درود بر آن کسی باد که خط را اختراع کرد». چرا که خط یکی از جلوه‌های مهم مدنیت است و با آن ذهنیات بشر تثبیت می‌شود و از این رهگذر به جاودانگی انسان کمک می‌کند. همگان می‌دانیم که فرهنگ نتیجۀ کوشش‌های جمعی جامعۀ بشری است و خط هم یکی از جلوه‌های مهم و اساسی فرهنگ است؛ از این رو نمی‌توان گفت که فرد خاصی خط را در مفهوم کلی پدید آورده است، هر چند که اسطوره‌ها این دیدگاه را نمی‌پذیرند. خط، این دستاورد مهم فرهنگی، نتیجۀ کوشش جمعی و تبلور شعور انسانی است.

زبان وسیلۀ توانمندی است که بشر رد راه برقراری رابطه بین هم‌نوعان خود از آن استفاده می‌کند. کاربرد زبان در سیر تحولی خود صورت‌های گوناگونی را پذیرفته است، به طوری که انسان نخستین پیش از سخن‌گفتن، نیازهای روزمرۀ خود را با استفاده از اشکال و ایما و اشاره و اصواتی شبیه به صدای حیوانات برطرف می‌کرد تا اینکه رفته‌رفته توانست به کلمه و کلام دست یابد و برای شناخت و شناساندن ماهیت اشیاء و ادراک محیط زیست خود از این وسیله استفاده نماید. پدیدآمدن زبان گفتار، سرآغاز دست‌یابی به زبان نوشتار شد و زمینۀ تولد خط را نیز فراهم آورد و جهان بشری را با کشف شگرفی روبرو کرد و به همین سبب امروزه می‌توان بنیاد تمامی پیشرفت‌های بشریت را در عرصه‌های گوناگون، اختراع خط و زبان دانست. به گفتۀ ویل دورانت «ابتدای مرحلۀ انسانیت را باید هنگام پیدایش کلمه و کلام دانست، با همین وسیله بود که انسانیت انسان آشکار شد».

برای خط معانی مختلفی بیان شده است؛ از جمله: کتابت و نوشتن، طریق و سبیل، عقیده، سند و قباله، حکم و دستور و فرمان، نبشته و از پی هم قراردادن حروف، نام مکانی در بحرین، کم و اندک خوردن، گرداگرد چیزی را نشان‌کردن، ریش و محاسن.

زبان بیش از خط قدمت دارد، در صورتی که خط بیش از ده هزار سال قدمت ندارد؛ ولی در همین زمان تحولات شگرفی را در زندگی بشری ایجاد کرده است. نخستین عامل و محرکی سبب پیدایی خط شد، نیاز بشر یا به تعبیر دیگر میل به جاودانگی او بود؛ چرا که او می‌خواست بعد از مرگش نیز اثر منقوش و مکتوبی از خود بر جای بگذارد و به گونه‌ای جاودانگی بعد از مرگش را تحقق بخشد. بنابراین بشر برای تثبیت ذهنیات خویش و همچنین ارائۀ گزارش از نحوۀ تفکر و خلاقیت و سایر فعالیت‌های بشری به این امر مبادرت ورزید.

همان‌گونه که سایر مظاهر تمدن بشری دارای مسیر تکاملی و ادواری بوده است، خط نیز مراحل تکاملی را طی کرده تا بدین شکل و صورت در اختیار جهانیان قرار گرفته است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: زبان، خط، معانی واژۀ خط، خط تصویرنگار، خط اندیشه‌نگار، خط واژه‌ای، خط هیروگلیف، شکل خارجی خط هیروگلیف مصری، خط هیروگلیف هیتی، خط چینی، خط میخی، خط الفبایی.

فصل دوم: خاستگاه ایرانیان، پیدایی خط در ایران، خط در دورۀ هخامنشیان، شاخص‌ترین کتیبه‌های هخامنشیان، خط در دورۀ پارتیان، کتیبه‌های پارتی، دورۀ ساسانیان، مهم‌ترین کتیبۀ ساسانی.

فصل سوم: منشأ پیدایی خط از دریچۀ اساطیر، خط در شبه جزیرۀ عربستان، خط نبطی، خط سریانی، خط عبری، خط عربی، خط حیری یا کوفی.

فصل چهارم: خط عربی در ایران، خلافت عباسیان در یک چشم‌انداز تا تولد ابن مقله، زندگانی ابن مقله، ابن مقله و سیاست، ابن مقله و خوشنویسی، ابن مقله و خطوط ششگانه، آثار ابن مقله، شاگردان و پیروان شیوۀ ابن مقله، از سخنان و سروده‌های ابن مقله، ابن مقله در سخن شاعران و ادیبان.

فصل پنجم: اقلام ششگانه، ثلث، محقق، ریحان، نسخ، توقیع، رقاع.

فصل ششم: خطوط ایرانی بعد از اسلام، نگاهی به چگونگی پیدایی و تحول خطوط، تعلیق، نستعلیق، شکستۀ نستعلیق.

فصل هفتم: شرح حال برخی خوشنویسان مشهور، ابن بوّاب، آثار ابن بوّاب، شاگردان باواسطه و بی‌واسطۀ ابن بوّاب، ابن بوّاب در سخن شاعران و نویسندگان، قصیدۀ "رائیه" ابن بوّاب در آداب خوشنویسی، یاقوت مستعصمی، بایسنغر میرزا، میرعلی تبریزی، سلطانعلی مشهدی، میرعلی هروی، میرعماد الحسنی قزوینی، علیرضا عباسی تبریزی، میرزاغلامرضا اصفهانی، میرزا محمدرضا کلهر، درویش عبدالمجید طالقانی، علی اکبر گلستانه.

فصل هشتم: قواعد خوشنویسی، ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود (حقیقی و مجازی)، نزول (حقیقی و مجازی)، اصول، صفا، شأن، سال‌شمار پیدایی خط از تصویرنگار تا نستعلیق، نمودار منشأ خطوط.

فصل نهم: پاره‌ای از واژگان و اصطلاحات خوشنویسی.

فصل دهم: تصاویر کلی از تصویرنگار تا نستعلیق، فهرست کتاب‌ها، فهرست رساله‌های خوشنویسی، فهرست اشعار فارسی، فهرست اشعار عربی، فهرست آیات و احادیث و عبارات عربی و فارسی و ترکی، فهرست نام جای‌ها، فهرست نام کسان، واژه‌نامۀ فارسی به انگلیسی، واژه‌نامۀ انگلیسی به فارسی، فهرست منابع تصویر، منابع نقشه‌ها، فهرست منابع، فهرست برخی از مقالات برای آشنایی و مراجعۀ اهل پژوهش، تصاویر رنگی.