معرفی کتاب

سرقت در اصل به معنی دزدیدن و سرقت ادبی، یعنی به عاریت‌گرفتن و اقتباس سخن دیگران است. سخن‌گفتن از واژه‌ای چون سرقت ادبی کاری است سهل و ممتنع؛ سهل از آن‌رو که همه فکر می‌کنیم به راحتی می‌توانیم از سرقت و دستبرد ادبی سخن بگوییم و ممتنع از آن‌رو که باید برای هر ادعایی مبنی بر سرقت ادبی به مستندات توجه کنیم؛ یعنی برای هر کدام از شعرها و سخنانی که معتقدیم مورد دستبرد قرار گرفته، باید دلایل مکتوب و قانع‌کننده‌ای بیاوریم.

سرقات ادبی در اصطلاح بخشی از نقد ادبی است که دربارۀ انواع عاریت‌ها و اقتباس‌های شاعران و نویسندگان از یکدیگر بحث می‌کند. توجه به اقتباس‌ها و شباهت‌های میان آثار نویسندگان و شاعران در تاریخ ادبیات جهان سابقۀ دیرینه‌ای دارد و کسانی چون ویرژیل، سوفوکلس، شکسپیر، مولیر و گوته به سرقت مضامین و افکار دیگران متهم شده‌اند.

نگارنده بر این اعتقاد است که تحولاتی که در نقد ادبی ایجاد شده، تأثیر زیادی در ازبین‌بردن و نابسامانی وضع متن منثور داشته است. در حالی که نقد قدیم به تعادل و دنبال‌کردن سرقت‌ها و نقص‌ها و رسواکردن و برطرف‌کردن آنها و توجه به لفظ و معنا و چاپ و صنعت می‌پرداخت، در عصر جدید بیشتر این امور وجود ندارد و مهم‌ترین آنها باب سرقت است که امکان تعمیم آن برای دربرگرفتن نثر هم وجود داشت؛ ولی نهایت چیزی که «نقد ادبی» جدید به دنبال آن است، تفسیر و تحلیل کار ادبی است.

مقصود از سرقات ادبی شرح انواع عاریت‌ها، دزدی‌ها و اقتباس‌های شاعران و نویسندگان از یکدیگر است که هنوز هم میان موزن‌طبعان تنگ‌مایه به ویژه طبقۀ نوخاستگان که سودای شعر و شاعری و نویسندگی در سر می‌پرورانند، رواج دارد. این علم به این مسئله می‌پردازد که آیا یک مضمون هنری و ادبی می‌تواند در آثار دو شاعر تکرار شود یا شاعر مضمونی را که از دیگری گرفته، به نوعی دست‌کاری کند و با نام خود ارائه دهد.

اگر بپذیریم که آثار ادبی را از دیدگاه ریخت‌شناسانه و محتوایی می‌توان به دو گروه شعر و نثر تقسیم‌بندی کرد، نخستین پرسشی که پیش می‌آید این است که خاستگاه شعر یا منبع الهام شاعرانه کدام است؟

تأمل در اندیشه و ادب، همگونی‌هایی را به ما نشان می‌دهد. همگونی‌هایی که بر دو پایۀ ویژگی‌های مشترک انسانی و ارتباطی قرار دارند و گمان سرقت ادب و فرهنگ و اندیشه را در ما بیدار می‌کنند و دانش‌هایی را سامان می‌دهند که «نقد ادبی»، «نقد تطبیقی» و «سرقات ادبی» نامیده می‌شوند و به بررسی چندوچون آنها می‌پردازیم؛ اما اگر بر آن باشیم که سرقت ادبی را به معنای دقیق آن به کار بریم، باید به برساخته‌های خیال و سبک ادبی که به شکل نوشتاری بیان شده‌اند، بپردازیم و از این‌رو برخی از منتقدان موضوع سرقات را به نوآوری در معنا و مضمون آن هم از مختصات ادبی و سبکی محصور کرده‌اند و بقیۀ همگونی‌ها را به توارد و خاستگاه آن مرتبط دانسته‌اند و به درستی بر این موضوع تأکید دارند که هرگز در آنگونه از معانی که بین مردم مشترک است و در گفتگوهای روزمره و عرف و عادت آنها جریان دارد، موضوع سخن‌ربایی در میان نیست.

وجود جغرافیا و طبیعت مشترک نیز زمینه‌های همگونی در توصیف را فراهم می‌آورد و از این روی ذکر پدیده‌های طبیعی با توصیف‌های مشترک را ( به تنهایی) نمی‌توان نشان داد و نمودی از سرقت ادبی دانست. برخی از منابع الهام با گذشت زمان به ذهن و ضمیر شاعر و نویسنده راه می‌یابند و در لحظه‌های ابداع و خلق اثر ادبی، آشکارا یا نهان خود را بروز می‌دهند و گاه نیز اینگونه از منابع به صورت انگیزۀ اثر ادبی عمل می‌کنند و می‌توان آنها را پیش الگوی اثر دانست و مورد نقد و بررسی قرار داد.

به هر روی چندوچون هر گونه همسانی در ذهن و زبان و شکل و محتوای آثار ادبی را می‌توان در حوزۀ اصطلاح سرقات ادبی مطالعه و نقد و بررسی کرد و از بایست و نبایست آن سخن گفت، اما الزاماً نمی‌توان آن را ناشایست و سرقت دانست.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: کلیات و تعاریف؛

فصل دوم:شاعران و نویسندگان در نقد سرقات؛

فصل سوم: سرقت تصویرها؛

فصل چهارم: دستبردهای ادب فارسی؛

فصل پنجم: گونه‌شناسی سرقات؛

فصل ششم: سرقات ادبی در روزگار ما.