اصطلاحات صوفیان: متن کامل رسالۀ مرآت العشاق
خلاصه
میتوان گفت مؤلف ناشناختۀ مرآت العشاق یکی از بهترین و مفصلترین اصطلاحنامههای عرفان و تصوف را خلق کرده و در اختیار ما نهاده است.معرفی کتاب
میتوان گفت مؤلف ناشناختۀ مرآت العشاق یکی از بهترین و مفصلترین اصطلاحنامههای عرفان و تصوف را خلق کرده و در اختیار ما نهاده است.
تصوف و عرفان در ایران مجموعۀ عظیمی از معارف و مفاهیم معنوی است که در طول هزار و سیصدسال، صاحب میراثی سترگ و بیمانند شده است. اصطلاحات تخصصی و ماهیت تأویلپذیر و شاعرانۀ مفاهیم در عرفان و تصوف موجب شد شیوخ و بزرگان این قوم حجم قابل توجهی از فرهنگنامهها و اصطلاحنامههای صوفیان را عرصه کنند. اشتراک لفظی میان این اصطلاحات با مشابه ادبی آنها از یک سو و تمییز آن از کاربرد روزمره و متعارف از سوی دیگر، باعث شد که این آثار در فهم تصوف و سیر تحول آن اهمیتی کلیدی یابند.
اصطلاحات صوفیان یکی از مفصلترین و دقیقترین آثار در این عرصه است که اغلب اصطلاحات مشترک با شعر و ظواهر متعارف را در طریقت صوفیان معنا کرده و توضیح داده است. افزون بر این مباحث حرفشناسانه، لغوی و معنیشناسانهای در مقدمۀ اثر و مقدمههای هر بخش آمده که نمونۀ آن در آثار مشابه دیده نمیشود.
متن مرآت عشاق سبکب منشیانه و تا حدودی مصنوع دارد. مؤلف علاقۀ زیادی به استفاده از امکانات و شیوههای بلاغی نثر ادبی کهن داشته و کوشیده است تسلط خود را در این زمینه نشان دهد و با صناعتپردازی و تذوق ادبی این ساختار را شکل بخشد. مصطلحات برگزیدۀ او و کیفیت تأویل و شرح و شواهد مثال آن از ابیات شاعران بزرگ، همراه با اشعار مؤلف که در جایجای کل کتاب مذکور است نیز نشان از همین گرایش ادبی دارد.
مرآت عشاق را در مجموع میتوان از آثار خوب قرون نهم تا یازدهم هجری قلمداد کرد و این امر را مقارنه با آثار مشابه و بررسی مؤلفههای سبکی متن نشان میدهد. اصرار بر ذکر مترادفات فارسی و عربی همراه با استنادات مکرر به آیات و احادیث و امثال و اشعار عربی و فارسی، در عین نازکآرایی و سهلگیری در جهت حصول به معنای مورد نظر، ویژگی بسیاری از نثرهای همین دوره است. در حقیقت اثر نمیتواند مربوط به قرون پس از یازدهم باشد؛ چرا که در آن دوره، تکلف منشیانه فدای معنا نمیشد و ضمناً گرایشی به نثرهای کهن سبک خراسانی نظیر کلیله و دمنۀ نصرالله منشی و تواریخ آن دوران پیدا شده بود. مربوط به قبل از قرن نهم نیز نیست؛ چرا که در آن دوران هم اعتدال و استواری خاصی در نثر دیده نمیشود، از منشآت خاقانی و گلستان شیخ سعدی و مکاتیب مولانا گرفته تا بهارستان جامی؛ لذا معقول به نظر میرسد که متن را ـ با تساهل و تسامح ـ متعلق به همین محدودۀ زمانی بدانیم. کیفیت استفاده از سجع و استفاده از تشبیه و استعاره و برخی دیگر از آرایههای بلاغی، در ضمن نثر کتاب و نیز سستی اشعار متأخر سبک هندی و مکتب وقوع در فحوای اشعار مؤلف در این اثر دیده میشود. شیوۀ تهجّی ابجدی که در اصطلاحات استفاده شده نیز قابل توجه است.
مؤلف با وجود تقید به آنچه گفته شد، در مجموع میل به اعتدال در نگارش داشته و از ایجاز مخل و اطناب ممل در تعریف و شرح مصطلحات دوری گزیده است. اثر با مقدمهای مفصل در بیان و تبیین موضوع و فلسفۀ حرف و لغت و اصطلاح و منظورهای عرفانی آغاز میشود. مؤلف اصطلاحات فراوانی در باب زبانشناسی، معنیشناسی، تأویل، علم حروف و اعداد و علوم ادبی و بلاغی عصر خود داشته است. آیات، روایات و امثال عربی مورد استفاده در متن، اغلب از مشهورات امثال و حکم صوفیانه است و غالباً در مکتب ابن عربی و محمود شبستری مورد استناد قرار میگیرد. امثلۀ شعری هم عربی و هم پارسی است؛ اما به دلیل گزینش لغات مستعار در اشعار شاعران پارسی ـ به مثابۀ اصطلاحات صوفیانه ـ اغلب پارسی است. اغلب شواهد مثال شعری، ابیاتی از حافظ و شبستری است و اساساً در گزینش و شرح، نظر به مکتب شبستری دارد؛ اما از مولانا و عطار و دیگر شاعران عارف و عرفای شاعر نیز مثال میآورد.
اصطلاحات برگزیده و شرح شده در این کتاب، صرفاً مصطلحات مدرسی و رایج تصوف نیست. اغلب استعارات ادب عارفانه خاصه در غزل کلاسیک پارسی، در زمرۀ اصطلاحات مشروحه قرار گرفته است. به عبارت دیگر باید دانست که بسیاری از اصطلاحات معروف و مندرج در موضوع حالات و مقامات که در کتب مرجع عرفان ایرانی و اسلامی مطرح است، در این اثر نیست؛ اما برخی مصطلحات شاذ و نادر که در ادب مورد استفاده بوده، هست. مثلاً رضا، حال، توکل، مقام، کشش و کوشش در آن نیست؛ اما گوش، شستشوی، قدح، فهرست، نشستن، مطرب، میدان، مهربانی، صدف، علف، بنفشه، جانفزای و امثال اینها در آن هست و این خود مهمترین دلیل در باب تأخر این اثر نسبت به کلاسیکهای عرفان ایران است.
ذوق ادبی مؤلف در مواردی که شاهد مثال نیافته یا خود را در مقام شاعر عارف یا عارف شاعر دانسته، وی را به صدور ابیاتی واداشته است. بررسی اشعار مؤلف نشان میدهد که قطعاً شاعر قابلی نبوده؛ اما ممکن است همین اشعار در تذکرهای یا کتابی خاص ما را به نام اصلی مؤلف و اصطلاحات بیشتر در باب وی و زمان و مسائل تألیف این اثر برساند.
در ضمن مقدمه مؤلف گاهی عنوان «اصطلاحات طایفۀ اهل الله» به اثر اطلاق گردیده و تلویحاً این نام ـ اهل الله ـ را مترداف صوفیه به کار میبرد. این قرینه و اجتناب از به کاربردن واژۀ «صوفی» و «درویش» و مترادفات آنها نیز نشان میدهد که متعلق به دورۀ نقد تصوف است.
این کتاب در مقایسه با آثاری نظیر شرح شطحیات روزبهانقلی شیرازی، اصطلاحات محیالدین ابن عربی، اصطلاحات فخرالدین عراقی، اصطلاحات عبدالرزاق کاشانی، اصطلاحات شیخ محمود شبستری و اصطلاحات شاه نعمتالله ولی کرمانی متأخرتر است. در یک طبقهبندی سبکی و محتوایی میتوان آن را از سنخ انیسالعشاق شرفالدین رامی و لطیفۀ غیبیۀ دارابی و قواعدالعرفاء پوشنجی دانست؛ ولی بی هیچتردیدی هم از حیث وسعت کمی و هم ژرفای کیفی از آنها برتر و مهمتر است.
پربازدید ها بیشتر ...
ایران در آینۀ شعر روس
میخاییل سینلنیکوفاین کتاب برگرفته از کتاب «ایران و درونمایههای ایرانی در شعر شاعران روس» اثر میخاییل سینلنیکوف شاعر
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
منابع مشابه بیشتر ...
فرهنگ مردم شیراز در دورۀ سعدی و حافظ (مجموعۀ «دوسده سخنوری» زمینه و زمانۀ سعدی، خواجو و حافظ) 10
فرزانه معینی، مدینه کرمی، انسیه هاشمی قلاتی، ابراهیم اکبریبیشتر آثاری که نام «فرهنگ مردم» را بر خود دارند، تنها باورهای عامه را در بر گرفتهاند. در این کتاب
زبان مردم طهران
منوچهر ستوده به سعی اسدالله کفافیدر این کتاب به معرفی کلمات و اصطلاحات و شیوه گویش مردم تهران پرداخته شده است.
دیگر آثار نویسنده بیشتر ...
تاریخ نهب تبریز
مؤلفی ناشناختهاین کتاب افزون بر ارزش تاریخی، در حوزۀ جغرافیای تاریخی نیز ارزشمند است و خواننده را از نام محلات قدی
لغت محلی شوشتر
مؤلفی ناشناخته در سدۀ سیزدهم هجریاین کتاب فرهنگی است ویژۀ واژههای شوشتری، اما تمام واژههای آن، واژههای گویش شوشتری نیست، بلکه مؤلف
نظری یافت نشد.