معرفی کتاب

آنچه از آغاز پیدایش رباعی در شعر فارسی تا به امروز مشاهده می‌شود، این ژانر شعری یکی از اصیل‌ترین، کهن‌ترین، سازگارترین، ماندگارترین و ناب‌ترین نوع شعر فارسی است.

واژۀ رباعی از زبان عربی گرفته شده است؛ هرچند رباعی پیش از زبان فارسی هیچ‌گونه نمونه و نشانی از آن در شعر تازی وجود نداشته است. قالب رباعی به اعتقاد محققان معتبر قالبی صددرصد ایرانی است، هر چند در بعضی از تألیفات اخیر عربی گفته شده است که این قالب و وزن در شعر عربی پیش از شعر فارسی نیست.

بعضی از محققین خاستگاه رباعی را چین و حرکت آن را به سوی ایران امروز از مسیر ترکستان و خراسان حدس زده‌اند. برخی نیز گمان کرده‌اند این قالب بر خلاف مثنوی و قصیده و غزل، قالبی کاملاً ایرانی است و آن را اختراع کامل العیار ایرانی تصور کرده‌اند و قالب دوبیتی را از لحاظ قلمرو تأثیر و شکل، اندیشه، همسایۀ رباعی و خاستگاه آن را نیز ایران دانسته‌اند؛ با این تفاوت که دوبیتی که تقریباً نیمی از ادبیات عامیانه و مردمی ایران در این قالب سروده شده و از ابتدای پیدایش تاکنون مورد توجه شاعران بوده است، با محتوایی لطیف و عاطفی و بیانی ساده و دلنشین و عامیانه؛ اما رباعی با بیانی بیشتر اندیشمندانه و بعضاً فلسفی و در نهایت شیوایی که در وصف واقعه یا اندیشه‌ای که ارتجالاً از خاطر شاعر گذشته است.

زبان رباعی همچون زبان غزل نقش تعیین‌کننده‌ای در جلوه و جلای این نوع شعری دارد؛ سروده رباعی به زبانی فخیم و متصنع و آراسته، جلوۀ طبیعی رباعی را نامأنوس می‌کند. زبان رباعی زبان عامه و مردمی است که به زبان گفتگوی مردم بسیار نزدیک و اغلب عین آن زبان است. رباعی از بامداد شعر دری، حتی پهلوی ساسانی و ای بسا اشکانی، نه از لحاظ فرم ظاهر (وزن و قافیه) بلکه مقدار و محتوا تا به امروزه وجود داشته است و هنوز هم این عزت و عمومیت هویت خاص و خالص ایرانی را در میان شعرخوانان دارد، به دلیل کوتاه بودنش و اینکه مطلب شاعر را در همان چهار مصراع شروع می‌کند، تحول می‌بخشد و نتیجه می‌گیرد. هر رباعی به عنوان یک تمامیت مستقل شعری و سرانجام به دلیل مردمی‌بودن و ساده و لطیف بودن زبانش در خاطره‌ها باقی می‌مانده است و در سینه‌ها محفوظ بوده است و از هر نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شده، بی اینکه خواننده و دانندۀ آن نام شاعر را لزوماً به خاطر بسپارد.

رباعی در ابتدای پیدایش خود در شعر فارسی بیشتر رنگ و بوی عاشقانه و تغزل‌گونه داشته است؛ مانند رباعیات رودکی و هم‌عصران او. کم‌کم رباعیات با محتوای عرفانی و تصوف مشهور و متداول شده است؛ مثل اغلب رباعیات عطار و بوسعید و مولوی و بسیاری دیگر و بالاخره رباعی‌هایی با محتوای فلسفی و نگاه خاص شاعر به جهان و مبدأ و معاد هستی و انسان، مانند رباعیات خیام. به تدریج رباعی به صورتی درآمده که هر سه محتوا را شاعران رباعی‌سرای مورد توجه قرار داده‌اند؛ مانند رباعیات بیدل دهلوی و حزین لاهیجی و ... .

منابع رباعیات این کتاب: نزهةالمجالس دکتر محمدامین ریاحی، طربخانۀ جلال‌الدین همایی، گزیدۀ اشعار رودکی دکتر جعفر شعار و دکتر حسن انوری، مختارنامه، چشیدن طعم وقت، شاعر آینه‌ها، زیور پارسی، ابوسعید ابوالخیر و چند کتاب دیگر دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، رباعی‌نامۀ احمد بهشتی و گوشۀ تماشای سیدعلی میرافضلی نقل شده است.

اولین رباعی که در این کتاب آمده، از رودکی سمرقندی و بدین ترتیب است:

بی روی تو خورشید جهان‌سوز مباد                            هم بی‌تو چراغ عالم‌افروز مباد

با وصل تو کس چو من بدآموز مباد                           روزی که تو را نبینم، آن روز مباد