معرفی کتاب

این کتاب نگاهی تحلیلی به غزل‌های حافظ است. در این نگاه مؤلف کوشیده به گونه‌ای نسبتاً روشمند و از چشم‌انداز تازه‌ای به غزل‌های حافظ بنگرد. ابتدا در مقدمه‌ای چند بخشی، سیمای تاریخی و فرهنگی ـ اجتماعی عصر حافظ و زندگی و سبک شخصی او به کوتاهی مورد بررسی قرار گرفته است و سپس کوشیده شده غزل‌ها را بر مبنای موضوع و ساختار در ذیل ده طبقۀ کلی (فصل) طبقه‌بندی شده است.

در هر فصل به فراخور موضوع در کلیت دیوان حافظ چند غزل را شرح و تحلیل کرده و چند غزل برای خوانش آورده شده است. اهمیت بخش غزل‌های مربوط به بخش خوانش و خواندن دقیق آنها در راه‌بردن به اهداف این مجموعه در موازات غزل‌های شرح شده است.

در ضمن بررسی برای رسیدن به طبقه‌بندی نتایج به دست آمده گویای این نکته است که تعداد غزل‌های حسب حالی از دیگر بخش‌ها به مراتب بیشتر است؛ به عبارت دیگر دیوان حافظ، دیوان حسب حال‌های شاعرانه‌ای است که هنرمندانه با کلیت زندگی جاری و آرمانی انسان ایرانی گره خورده است، بدان سان که در غم‌ها و شادی‌ها، شکست‌ها و پیروزی‌ها، دلدادگی‌ها و دلشکستگی‌ها و بر سر دوراهی ماندن‌های اضطراب‌آور او را آرام و تسکین و امید بخشیده است.

در سرآغاز هر فصل درآمدی کوتاه آورده شده است؛ این درآمدها نتیجۀ فشردۀ تحلیل سبکی ـ ساختاری و بیانگر موضع شاعر / من شعری و هسته‌های کانونی غزل‌های هر فصل است؛ در ضمن اینکه درآمدها به مسائلی همچون لحن، وزن و آهنگ و دسته‌بندی خوشه‌های تداعی‌گر در غزل‌ها پرداخته و آرایه‌های ادبی کارآمد در آنها نشان داده شده است.

در شرح غزل‌ها ابتدا متن غزل بر اساس نسخۀ قزوینی و غنی به همراه وزن شعر و نام بحر عروضی آن آورده شده است. پس از آن در نگاهی کلی به غزل، روایتی کوتاه و سرراست از آن به دست داده شده است؛ د ضمن این روایت، من شعری (پرسونا)، راوی، لحن و وزن و قافیه و فضای حاکم بر غزل در پیوند با ساختار آن تحلیل و تشریح شده است؛ تأثیر تعیین من شعری در آشکارگردانیدن لحن و موضع شاعر و ارتباط آن در بافت پدیدار شده در متن شعر در پیوند با دیگر عناصر حاضر و غایب متن در کانون توجه قرار گرفته است؛ در تحلیل بافت، نقش وزن و آهنگ و قافیه و ردیف و حتی «واو» های عطف و کسره‌های اضافه و تأثیر عاطفی ـ سبک‌شناختی واژگان، ترکیب‌ها، افعال و صفت‌ها و ... نیز تبیین و تشریح شده است.

اگر در غزل، گفتگو و گفتمانی مطرح بوده است، کوشیده شده فضای حاکم بر گفتمان در حد توان و حوصلۀ این دفتر تحلیل و زمینه‌های اجتماعی ـ تاریخی و عاطفی ـ روانی آن به طور ضمنی بیان شود. در تحلیل‌ها کوشیده شده بازخوانی لایه‌های غایب و سپیدی‌های متن ـ به ویژه از طریق خوشه‌های تداعی‌گر و پس‌زمینه‌های فرهنگی ـ اجتماعی و عناصر سبک‌شناسانه ـ در نظر گرفته شود. سپس عناصر سبکی ـ موضوعی هر غزل دسته‌بندی شده است؛ در این بخش عناصر سبکی موضوع‌ساز و مضمون‌آفرین که سامان‌دهندۀ ساختار کلی غزل‌هاست ـ و در غزل‌های حافظ غالباً میان دو تا چهار موضع در نوسان است ـ مشخص شده است؛ دسته‌بندی عناصر سبکی ـ موضوعی در هر غزل، راه به بردن به «چه گفت» و «چگونه گفت» را برای خواننده هموارتر و مرز و پیوند هر غزل را با غزل‌های دیگر و جایگاه آن را در کلیت دیوان حافظ آشکارتر می‌کند. این دسته‌بندی‌ها نه جزمی و قطعی، بلکه نسبی، شناور و پیشنهادی است.

پس از این مراحل با آوردن ابیات به تحلیل تناسب‌ها و عناصر زیبایی‌شناسانه و نقل شواهد شعری پرداخته شده است، در نقل شواهد شعری دو هدف در نظر بوده است: نخست روشنگری و تبیین ابیات در پرتو شواهد شعری و دیگر اهمیت خوشه‌های تداعی‌گر که غالباً به آفرینش تصویرهای ایهامی و چندپهلو در سبک حافظ منجر شده است؛ توجه به خوشه‌های تداعی‌گر، هم شیوه‌های تصویرسازی حافظ را بازنمایی می‌کند و هم تنوع و تکثر و چندلایگی تصاویر شعری پویا و متحرک او را آسان می‌سازد.

در شرح جزء به جزء ابیات هر گاه با اشارت به آیه، حدیث، قصه و اسطوره یا مفهومی برخورد شده، آن را در صورت نیاز و با استفاده از منابع بر حسب مورد به ایجاز یا تفصیل توضیح داده شده است، سپس گزارش‌گونه‌ای ساده و روان از بیشتر بیت‌ها به دست داده شده است.

در تحلیل و شرح غزل‌ها از برخی اصطلاحات نقد ادبی و حتی ادبیات داستانی استفاده شده است؛ نظیر ساختار، بافت، من شعری، راوی، لحن، تداعی معانی، تک‌گویی نمایشی، جریان سیال ذهن و خوشه‌های تداعی‌گر.

مقصود از «خوشه‌های تداعی‌گر» در این مجموعه، خوشه‌ای از کلماتی است که کاربرد آنها، کلمه یا کلمات دیگری را با خود می‌آورد یا معنا و مفهوم کلمه یا کلمات دیگری را تداعی و احضار می‌کند.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار؛ مقدمه: سیمای تاریخی عصر حافظ، سیمای فرهنگی ـ اجتماعی حافظ، زندگی حافظ، سبک شخصی (فردی) حافظ؛ فصل اول: شرح جمال (عاشقانه‌ها)؛ فصل دوم: بار امانت / برق عصیان (غزل‌های هستی‌شناسانه)؛ فصل سوم: غزل‌های انتقادی (در دو بخش «نقد صوفی» و «نقد بازار جهان»)؛ فصل چهارم: رندی آموز (اصول طریقۀ رندی)؛ فصل پنجم: مهر مهرویان (عشق، وصال و گله‌های شب فراق)؛ فصل ششم: دور باده (میخانه و می)؛ فصل هفتم: اسرار عشق و مستی؛ فصل هشتم: این همه نیست؛ فصل نهم: فرصت عیش / نسیم بهشت (غزل‌های بهاریه)؛ فصل دهم: حسب حال‌ها (در پنج بخش احوال خوش، احوال بد، ستایش‌ها، پیام‌ها و سوگ سروده‌ها).