معرفی کتاب

ادیب‌الممالک فراهانی یکی از شعرای بزرگ دوران مشروطیت است که قدر و ارزش شعری و حتی تاریخی دیوان وی مهجور مانده است. شعر ادیب کماً و کیفاً سنگین است. شعر ادیب، شعر ایرج نیست که ساده و روان باشد و زود فهمیده شود. شعر ادیب گاه کاملاً دیریاب است.

ادیب‌الممالک فراهانی بر اساس اسناد بازمانده از اشعار او، چهار تخلص (پروانه، صادق پروانه، امیری، ادیب) و دو لقب شعری (امیر الشعرا و ادیب‌الممالک) داشته است. ادیب در تمام قالب‌های شعری به غیر از مستزاد و دو بیتی و دوبیتی پیوسته شعر گفته است که عبارتند از: 368 قطعه، 202 رباعی، 150 چکامه، 57 مثنوی، 47 مفرده، 30 غزل، 9 مسمط ترکیبی، 5 سرود، 4 ترجیع‌بند، 2 مسمط و یک مسمط ترجیعی. موفق‌ترین قالب‌های شعری او چهار قالب چکامه، قطعه، مسمط و مثنوی است. از بین این چهار قالب، دو قالب چکامه و قطعه انتخاب می‌شود و از بین این دو نیز به نظر نگارنده در چکامه‌سرایی او موفق‌تر است؛ اما در قطعه‌سرایی هم، چون چکامه از شاعران موفق و بزرگ است.

ادیب در چکامه‌سرایی به راستی استاد است و چنانکه دیگران هم اشاره کرده‌اند، از آخرین بازماندگان سبک بازگشت به ترکستانی است. در قصاید غالباً چشم به عنصری، منوچهری، ناصرخسرو، انوری، خاقانی یا سعدی دارد و بیشتر اوزان و بحور و حتی بسیاری از تلمیحات و تعبیرات آنان را به کار برده و گاه ابیاتی از آنان را عیناً تضمین کرده است.

انس و علاقه و مراجعۀ ادیب به دیوان انوری بیش از هر شاعر دیگر بوده است و به نظر شادروان دکتر غلامحسین یوسفی این علاقه در ادیب‌الممالک در قصاید او بسیار اثر گذارده است.

بیان یا همان ساختار سخن و نیز مجموعۀ تعبیرات یا به قول قدما نوع ورود و برون‌شد از مضایق سخن، در ادیب‌الممالک قوی‌ترین جنبۀ شعر اوست. ادیب‌الممالک در شعر به هر سه حوزۀ طنز، هزل و هجو نزدیک می‌شود؛ اما در نثر فقط طنزپرداز است. به عبارت دیگر می‌توان گفت ادیب در نثر نجیب‌تر می‌نویسد.

ادیب‌الممالک از 1316 تا آخر عمر به نشر و سردبیری هشت روزنامۀ غیردولتی و نیمه دولتی اشتغال داشته است که عبارتند از: روزنامۀ ادب تبریز، روزنامۀ ادب خراسان، روزنامۀ ادب تهران، روزنامۀ ایران سلطانی، روزنامۀ ارشاد فارسی، روزنامۀ مجلس، روزنامۀ عراق عجم، روزنامۀ نیمه‌رسمی آفتاب.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

بخش اول: زندگینامه در پنج فصل: زایچه، کودکی، نوجوانی و خانواده؛ خاندان؛ زادگاه؛ درگذشت ادیب؛ روزشمار زندگی.

بخش دوم: چگونگی شاعری در سه فصل: تخلص‌ها و لقب‌های شعری ادیب؛ ادیب در کدام قالب سخنورتر است؛ واژگان در شعر ادیب.

بخش سوم: ادیب روزنامه‌نگار.

بخش چهارم: منش‌های اجتماعی ادیب در دو فصل: ادیب و مشروطه؛ ادیب و فراماسونری.

بخش پنجم: آثار غیر شعری ادیب.

بخش ششم: ادیب‌الممالک در نگاه دیگران: در نگاه دوستان و آشنایان و هم‌دوره‌ها؛ در نگاه نگرندگان بعد از او؛ ادیب‌الممالک در نگاه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی؛ دورۀ دوم شاعری (مرحلۀ انتقال).

بخش هفتم: شعرهای برگزیده.