معرفی کتاب

تاریخ بیهقی از از مهم‌ترین تاریخ‌نامه‌های فارس و تاجیک است که در طول هزارسال نه تنها ارزش خود را گم نکرده، بلکه شهرت جهانی کسب کرده است و از منابع معتمد آن دوران محسوب می‌شود؛ هر چند از این شاهکار که از سی جلد عبارت بوده و تاریخ دورۀ غزنویان را فرا می‌گرفت تا امروز تنها پنج جلد باقی مانده است. یکی از مهم‌ترین خصایص تاریخ بیهقی که باعث جذابیت و پسندیدگی آن به خاص و عام گشته است، جنبه ادبی و زیباشناختی آن است.

تاریخ بیهقی متکفل بخشی از بار حافظۀ تاریخی در مورد خراسان و ایران و حتی بخشی از سرزمین‌های همجوار است و در آن اطلاعات پراکنده‌ای در مورد بخش‌های کم‌رنگ از مناسبات تاریخی یا روابط رجال و چهره‌های اثرگذار ارائه گردیده است.

بیهقی در تصویر وقایع تاریخ سعی نموده است که به افراط و تفزیط و مبالغه و اغراق راه ندهد و داد تاریخ را به تمام بدهد. او به هنگام بیان واقعه‌های گذشته و کشورهای دیگر به اطلاع اشخاص و آثار معتمد تکیه نموده است؛ از جمله برای بیان تاریخ خوارزم او بیشتر به آثار ابوریحان بیرونی استناد کرده است.

مؤلف این کتاب یکی از جذابیت‌های تاریخ بیهقی را در نقل حکایات گوناگون دلکش می‌داند که در آن فراوان است. آن حکایت‌ها بیشتر جنبۀ تاریخی داشته، واقعه‌های قرون پیشین را دربرمی‌گیرند و بیشتر ارزش اخلاقی و تربیتی دارند. بعضی داستان‌ها مثل داستان بر دارکردن حسنک وزیر مفصل بوده، خیلی شوق‌انگیز و پرآب و رنگ صورت گرفته‌اند. مؤلف همچنین به مسئلۀ شخصیت‌پردازی بیهقی توجه زیاد ظاهر نموده است و مهارت او را در تصویر عالم ظاهری و باطنی اشخاص نشان داده است. او همچنین کوشیده که روح حماسی این تاریخ‌نامه را آشکار کند. در تاریخ بیهقی عناصر آثار بدیعی را به فراوانی می‌توان مشاهده کرد که در رساله چندی از آنها بررسی شده‌اند.

مسئلۀ دیگر مورد نظر مؤلف سبک تاریخ بیهقی است. وی با دلیل‌های فراوان توانایی بیهقی را در کاربرد آرایه‌ها، صنعت‌های لفظی و معنوی و امثال اینها نشان داده است. او تأکید کرده که استفادۀ صنایع و واسطه‌های تصویر بیشتر خاص شعر است و در نثر خیلی به ندرت به نظر می‌رسد؛ ولی بیهقی در بیان خود از صور خیال به فراوانی استفاده کرده است و در بعضی موارد اثر او به شعر منثور مانند شده است.

سبک بیهقی ساده و بی‌تکلف بوده و در آن سخن‌بازی و مغلق بیانی به نظر نمی‌رسد. در اثر واژه و عبارات و فقره‌های عربی کم نیستند؛ ولی آنها با شرورت و در حد اندازه به کار رفته‌اند. موجزبیانی از ویژگی‌های سبک بیهقی است؛ مثلاً او با یک جملۀ خیلی کوتاه زمان سلطان محمود را که دوران شکوفایی اقتصاد دولت غزنویان بود، شاعرانه به این منوال وصف کرده است: «روزگار او را عروس مانست».

یکی از خصوصیات برجستۀ شیوۀ نویسندگی بیهقی، عفت قلم اوست که زبان درشت و ناهموار را به کار نمی‌گیرد و همیشه تعابیر احترام‌آمیز را به کار می‌برد.

این کتاب دربردارندۀ مقدمه و سه فصل است. در فصل اول محیط اجتماعی، فرهنگی و ادبی توضیح داده شده است و سپس به شرح حال ابوالفضل بیهقی و هم‌زمان‌های او پرداخته شده است. در فصل دوم کارکرد تذکره‌ای تاریخ بیهقی در شناساندن شعر و شاعران دوره، چون رودکی و دیگر معاصران توضیح داده شده و در مورد صبغۀ داستانی نیز سخن گفته شده است. در فصل سوم توانایی بیهقی را در خلق سبکی خاص خویش در پردازش صنایع ادبی نشان داده شده و همچنین نثر و زبان او از ابعاد گوناگون بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

در پیرامون تاریخ‌نامه بدیع؛ مقدمه؛ فصل اول: محیط زندگی ابوالفضل بیهقی و شرح حال او؛ فصل دوم: تاریخ بیهقی، مأخذ و اثر ادبی قرن چهارم و پنجم هجری؛ فصل سوم: سبک و زبان بیهقی.