معرفی کتاب

نقش ایرانیان و دانشمندان ایرانی در رشد و شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی و اثرگذاری آنان در شکل‌گیری یا پیشرفت دانش‌های گوناگون به ویژه در سده‌های نخستین اسلامی چنان آشکار و گسترده است و پیرامون آن سخن گفته شده است که نه ضرورتی برای تکرار این سخنان و نه مجالی برای شک و تردید پیرامون آن باقی گذارده است. بی‌گمان یکی از پرآوازه‌ترین و اثرگذارترین این دانشمندان، عمرو ابن عثمان ابن قنبر معروف به سیبویه (درگذشتۀ 180 هـ.ق) دانشمند بزرگ ایرانی سدۀ دوم هجری است که یکی از کهن‌ترین آثار ارزشمند در جهان اسلام را به نام الکتاب به نگارش درآورده است. این کتاب نه تنها نخستین و ماندگارترین اثر موجود دربارۀ دستور زبان عربی است، بلکه دانش‌های دیگری چون زبان‌شناسی، لغت، تفسیر، قرائت، بلاغت، حدیث و حتی فقه نیز از آن بهره‌های فراوانی برده‌اند و پایه‌های نخستین خویش را بر آگاهی‌های این کتاب استوار ساخته‌اند.

توجه دانشمندان و زبان‌شناسان بزرگ در روزگاران مختلف به این اثر و نگارش نزدیک به یکصد شرح و حاشیه و تعلیقه بر آن در طول بیش از دوازده سده از سوی دانشمندان شرق و غرب جهان اسلام، خود گویای اهمیت و ارزش انکارناپذیر این کتاب است. افزون بر اینکه تلاش دانشمندان معاصر برای تبیین دیدگاه‌های گوناگون سیبویه و بیان ارزش‌های نهفته در الکتاب، با آفرینش بیش از 150 کتاب و بیش از 200 مقاله به زبان‌های مختلف نیز از دیدگاه‌های سیبویه، به ویژه نزد دستوردانان و زبان‌شناسان حکایت دارد، به گونه‌ای که به نوشتۀ یکی از پژوشگران، سیبویه و اثرش نه تنها متعلق به گذشتۀ حاضر، بلکه نظرگاه او به چیستی زبان آنقدر واقع‌بینانه، همه‌سونگر و روشمند است که بی‌گمان وی را در مقام و مرتبۀ فرازبان‌شناسان همه‌زمانی جای می‌دهد.

گفتنی است گرچه در میان پژوهش‌هایی که دربارۀ سسیبویه و اثر یگانۀ او به نگارش درآمده، نام دانشمندان ایرانی در سده‌های دور و نزدیک هم به چشم می‌خورد؛ اما سوگمندانه باید اعتراف کرد که جای زبان فارسی در میان این پژوهش‌ها بسیار خالی است؛ به گونه‌ای که حتی یک اثر مستقل تألیفی نیز دربارۀ سیبویه و الکتاب به زبان فارسی نوشته نشده است و تنها چند مقالۀ انگشت‌شمار و ترجمۀ اثری از زبان عربی، مجموعۀ نگارش‌های فارسی دربارۀ سیبویه و الکتاب را رقم زده است.

آنچه در این مجموعه فراهم آمده است، حاصل تلاش گروهی از دانشمندان، صاحب‌نظران، استادان، نویسندگان و مترجمانی است که به تبیین بخشی از دیدگاه‌های علمی سیبویه همت گمارده‌اند. در این مجموعه که دربردارندۀ 39 مقاله است،  کوشش شده مهم‌ترین دستاوردهای علمی سیبویه و دانش او در زمینه‌های مختلف بررسی و ارزیابی شود. مقالات این مجموعه متناسب با موضوعات آنها در یکی از بخش‌های پنج‌گانۀ: کلیات/مباحث تاریخی؛ قرآن و حدیث؛ صرف و نحو؛ زبان و زبان‌شناسی/آواشناسی/معناشناسی/کاربردشناسی؛ و شعر سامان یافته است که البته کوشیده شده وجه غالب و محتوای اصلی مقاله مورد توجه قرار گیرد.

در چکیدۀ مقالۀ اول با عنوان «سیبویه و الکتاب» آمده است: در این مقاله عمرو ابن عثمان ابن قنبر معروف به سیبویه، دانشمند نام‌آور ایرانی و پیشوای مکتب نحوی بصره به اختصار معرفی می‌شود و پس از آن دربارۀ الکتاب، اثر یگانۀ او سخن به میان می‌آید و در این میان کتاب‌شناسی شرح‌ها، تعلیقات، گزیده‌ها و آثاری که دربارۀ این اثر در طول بیش از دوازده سده به نگارش درآمده، ارائه می‌شود. پس از آن فهرستی از مقالاتی که دربارۀ سیبویه و الکتاب به زبان‌های مختلف تألیف شده است، می‌آید.

فهرست مقالات این کتاب بدین قرار است:

کلیات/مباحث تاریخی:

سیبویه و الکتاب: محمّد باهر؛ علم نحو پیش از ابوالأسود دوئلی: غانم قدوری الحمد/ترجمۀ غلامرضا جمشیدنژاد اوّل؛ استادان سیبویه و دستورنویسان سده‌های نخستین اسلامی: کرنلیوس ورستیخ/ترجمۀ مصطفی امیری؛ تاریخ نحو: علی نجدی ناصف/ترجمۀ محمّد باهر؛ بیضاء زادگاه سیبویه: پرویز اذکائی؛ جایگاه سیبویه در نحو عربی: علیرضا ذکاوتی قراگزلو؛ خلیل بن احمد و الکتاب: باقر قربانی زرّین؛ سیبویه پیشوای نحویان: سیّدرضا نجفی؛  مررت بسیبویه و سیبویه آخر: جویا جهانبخش؛ الکتاب: ترکیب، داده‌ها و اصطلاحات: مایکل کارتر/ترجمۀ مجدالدین کیوانی؛ پژوهشی زبان‌شناسانه دربارۀ الکتاب: زهرا خسروی؛ دو پژوهش دربارۀ الکتاب: سیّدمحمدحسین مرعشی.

قرآن/حدیث

دستور زبان عربی و تفسیر قرآن در نخستین سده‌های اسلامی؛ مروری بر کتاب کرنلیوس ورستیخ: مرتضی کریمی‌نیا؛ بررسی نخستین متون تفسیری: نقدی بر دیدگاه ورستیخ در باب سیبویه و خاستگاه نحو در تفاسیر قرآنی کهن: آندرو ریپین/ترجمۀ مرتضی کریمی‌نیا؛ تفسیر آیات مشکله در کلام سیبویه: عبدالرسول هادیان شیرازی؛ سیبویه و قرائات قرآنی: سیّدحسین مرعشی؛ استشهاد به حدیث در الکتاب: بابک فرزانه؛ آرای سیبویه از منظر فقیهان شیعه: محمّد برکت.
صرف/نحو:

مصدر از دیدگاه سیبویه: سیّدعبداللّه انوار؛ اختلاف نظر سیبویه و خلیل در زمینه آوا و ساختار: احمد ابن محمّد ابن احمد القرشی/ترجمۀ غلامرضا جمشیدنژاد اوّل؛ همگونی ابدال در فارسی از نگاه سیبویه: السیّدیعقوب بکر/ترجمۀ محمّدحسین ساکت؛ الکتاب و نمونه‌هایی از اجتهاد سیبویه در جعل و وضع اصول نحوی: ابراهیم دیباجی، حامد صدقی، مریم دلاور؛ علّت کثرت کاربرد در الکتاب سیبویه: رشید العبیدی/ترجمۀ علی علی‌محمّدی؛ پنداشت‌های نادرست نحویان دربارۀ دیدگاه‌های سیبویه: موسی بنای العلیلی/ترجمۀ علی صابری، فخرالسادات طباطبایی.

زبان و زبان‌شناسی/آواشناسی/معنی‌شناسی/کاربردشناسی:

سیبویه و سنّت زبان‌شناسی ایرانی ـ اسلامی : محمّدامین ناصح؛ اصطلاحات زبان‌شناسی در سده‌های نخستین اسلامی: کرنلیوس ورستیخ/ترجمۀ مصطفی امیری؛ اثر سیبویه در پیدایی دستور زبان عبری: حسن محمّد توفیق ظاظا/ترجمۀ محمّدحسین ساکت؛ سیبویه، یاریگری اسلام به تاریخ دانش زبان‌شناسی: خلیل سمعان/ترجمۀ محمّدحسین ساکت؛ دیدگاه‌های آواشناسی سیبویه: محمّدرضا ستوده‌نیا؛ آواشناسی سیبویه: حسین علینقیان؛ سیبویه و جرجانی؛ نزدیکی و اشتراک در دیدگاه‌های زبان‌شناختی: علیرضا باقر؛ در جستجوی معنا؛ نگاهی به جايگاه معنای جمله در تحليل‌های زبانی سيبويه، پيروان و مخالفان او: سیّدعلیرضا مددی؛ سیبویه؛ مبتکر نظام چندارزشی جمله در جهان اسلام: محمّد خاقانی اصفهانی؛ جایگاه سیاق و دلالت نزد سیبویه: زهرا خسروی؛ کاربردشناسی در دیدگاه‌های نحوی سیبویه: ادریس مقبول/ترجمۀ علیرضا باقر؛ دانشمند نحوی سدۀ هشتم میلادی؛ سهمی در تاریخ زبان: مایکل کارتر/ترجمۀ منوچهر پزشک؛ روش کاربردی در الکتاب سیبویه: دلیله مزوز/ترجمۀ صفیه اسفندیاری.

شعر:
سیبویه و بحث ترنّم: محمّد فشارکی؛ سیبویه و ضرورت‌های شعری: علی‌اصغر قهرمانی مقبل.