معرفی کتاب

ابوالمجد مجدود فرزند آدم سنایی غزنوی از عرفای ادیب سده‌های پنج و شش، به سال 467 ه.ق در غزنه متولد شد و در سن 62 سالگی در زادگاه خویش چشم از جهان فروبست. آموزش‌های اولیه تا سطوح بالای تمامی دانش‌های متداول عصر خویش اعم از ادبیات، عرفان، دانش‌های معقول و منقول و حتی علوم تجربی چون طب و نجوم را در زادگاهش پشت سر گذاشت. در طول حیات خود سفرهایی به بلخ، سرخس، نیشابور و هرات داشت و معاصر با بهرام‌شاه غزنوی پادشاه فرهیختۀ آن دوران بود؛ همو که سنایی بنا داشت کتابی را به وی تقدیم کند.

جدای از دیوان قصاید، رباعیات و مقطعات که در حدود چهارده هزار بیت است، آثاری دارد با نام‌های حدیقةالحقیقه، سیرالعباد الی المعاد، کارنامۀ بلخ، تحریمةالقلم و مکاتیب سنایی. آثار به یادگار مانده از سنایی فراز و نشیب‌های فراوانی دارد؛ اما سروده‌های عرفانی وی یکی از نقاط اوج مباحث عرفانی است که در قالب زبان شیرین فارسی متجلی شده است. او با تمام توان توانست منابع عرفان نظری را در میان اشعار خود به کام مشتاقان حقیقت بریزد و سهل سازد.

این کتاب دربردارندۀ هشت فصل است که در هر فصل به نسبت مقاله‌های ارائه شده، موضوعاتی مورد بحث و بررسی ارباب پژوهش قرار گرفته است.

در مقدمۀ این کتاب ترجمه‌ای از پروفسور احمد آتش جای گرفته که در دایرةالمعارف اسلام به زبان ترکی موجود است و تاکنون به زبان فارسی برگردانده نشده بود. هر چند اطلاعات موجود در این مدخل دایرةالمعارفی در طول سالیان اخیر مورد چالش و بحث قرار گرفته و بسیاری از آنها با دانسته‌های نوین دربارۀ سنایی و آثار وی سازگار نیست، با این حال درج آن در این کتاب خالی از فایده نیست و به همین دلیل این مقاله در مقدمه و درآمد کتاب قرار گرفته است.

عرفان سنایی عنوان فصل نخست این مجموعه است. در این فصل مقاله‌هایی از پژوهشگران قرار دارد که به نوعی به بررسی دیدگاه، زبان و اندیشۀ عرفانی سنایی پرداخته‌اند. مقاله‌هایی دربارۀ جایگاه ابلیس در نظام فکری سنایی، نگاه و نظر سنایی نسبت به معشوق مذکر، بحثی دربارۀ خاموشی از دیدگاه سنایی، بررسی تطبیقی دنیا در شعر سنایی و عطار، بررسی جلوه‌های واقعۀ عاشورا در حدیقۀ سنایی، با مقاله‌ای دربارۀ زبن شطح سنایی همراه می‌شوند و فصل عرفان سنایی را با شش مقاله شکل‌بندی می‌کنند.

فصل دوم حاوی هفت مقاله است. با توجه به اینکه حکیم سنایی در آثار خود به مسائل کلامی و فلسفی مکرر پرداخته و آن مفاهیم را در میان آثار شاعری خود گنجانده است، نویسندگان بسیاری به مطالعۀ آثار سنایی پرداختند تا شاید بتوانند دریچه‌ای تازه در شناخت ایده‌های فلسفی این حکیم الهی بگشایند. این فصل به مباحثی همچون دیدگاه سنایی در مورد ایمان، نظام احسن، جبر و اختیار و تبیین شر در هستی می‌پردازد.

حکایت‌ها و تمثیل‌های سنایی که در سراسر آثار او جای‌جای پیدا می‌شوند، نشان از گرایش سرایندۀ بزرگ عارف به داستان و پردازش آن دارد. بررسی شیوه‌های داستان‌پردازی سنایی در این فصل که شامل چهار مقاله است، موضوع فصل سوم این کتاب است.

فصل چهارم که اختصاص به بررسی جامعه‌شناسانۀ شعر سنایی دارد، جایگاه انتقادی، اجتماعی و سیاسی را به عنوان مصلحی اجتماعی بازمی‌تاباند. سنایی از جمله شاعران ظلم‌ستیزی است که از حربۀ سخن برای مبارزه با حاکمان ستمگر، قاضیان رشوت‌ستان، زاهدان ریاکار، عالمان مال‌پریت، مقربان نادان و صوفیان شکم‌پرست استفاده کرده است. سیاست در اندیشه و آراء سنایی، سنایی و نقد صوفیه و نقدی بر عرفان سنایی، سیمای زن در آثار سنایی نمونه‌هایی از مطالعاتی در حوزۀ جامعه‌شناسی شعر وی است.

فصل پنجم کتاب با عنوان ادبیات تطبیقی عرصۀ دیگری است که سیرالعباد سنایی زمینه را برای نگارش در این حوزه فراهم می‌آورد. کتاب سیرالعبا بارها با ارداویراف نامه و کمدی الهی دانته یا رسالۀ الغفران ابوالعلاء معری از منظرهای گوناگون مورد مقایسه قرار گرفته است. تنی چند از سنایی‌پژوهان نیز به این مباحث پرداخته‌اند و مقالاتی در این‌باره فراهم آمده است. این مقالات نشان از میزان توجه ادبیات جهان به آثار سنایی دارد. حال این رویکردها از طریق اقتباس یا اخذ مستقیم مطلب باشد یا مطابق نظریه‌های جدید، مکالمۀ متون و بینامتنیت باعث آن باشد، به هر صورت سیرالعباد سنایی در این میان نقشی مهم داشته و دارد.

مقایسۀ تطبیقی اندیشه یا هنر شاعری سنایی با شاعران و حکیمان دیگر و توجه به تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر موضوع فصل ششم این کتاب است. در این فصل در مقاله‌ای به مقایسه و بررسی اندیشه‌های سنایی و غزالی پرداخته شده و شعر سنایی با شعر دیگر شاعران، چون حافظ و خاقانی و صائب و مولانا مقایسه شده و از جهات گوناگون مورد پژوهش قرار گرفته است.

سنایی در سرودن اشعار، سبک و سیاقی ویژۀ خود دارد که شعر او را از دیگران متمایز می‌کند. استفاده از نقد فرمالیستی برای مطالعۀ این هنجارگریزی‌ها و هنجارافزایی‌ها در چند مقاله مورد توجه بوده است. شعر سنایی با وجود اینکه جلوه‌گاه کلام وحی است، سرشار از مثل‌ها و اصطلاحات علمی و پزشکی و نجومی است. موسیقی شعر سنایی ویژه است. برای نخستین بار فرم‌ها و اوزان تازه‌ای در شعر تجربه می‌شود و ردیف‌های بلند به کار می‌روند. این نوآوری‌ها در عرصۀ سخنوری در مقاله‌های این فصل کتاب مورد توجه نویسندگان بوده است.

فصل هشتم که دربردارندۀ هفت مقاله است، عنوان کارکرد نقد و نظریه‌های ادبی بر آثار سنایی را دارد. در این فصل رمزپردازی سنایی، برجسته‌سازی و هنجارگریزی اشعار وی با طرح مباحثی دیگر چون تحلیل عاطفۀ نوستالژیک و تأویل همراه می‌شوند تا مجموعۀ پایانی کتاب را شکل دهند.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

درآمد: ابوالمجد مجدود ابن آدم سنایی غزنوی (حیات، آثار، شخصیت و تأثیرات): پروفسور دکتر احمد آتش/ ترجمۀ علیرضا مقدم.

فصل اول: عرفان سنایی:

نقش و جایگاه ابلیس در هستی‌شناسی شعر سنایی و دیگر صوفیه: علی صفایی؛ جایگاه معشوق مذکر در غزلیات سنایی: محبوبه علی حوری؛ سکوت معنویان (تأملی در خاموشی از دیدگاه حکیم سنایی): غلامحسین غلامحسین‌زاده و قربان ولیئی محمدآبادی؛ تصویر دنیا در شعر سنایی و عطار: غلامحسین غلامحسین‌زاده و محمدرضا یوسفی؛ بررسی جلوه‌های واقعۀ عاشورا در حدیقۀ سنایی: علی کاملی؛ شطحیات سنایی: فاطمه مدرسی و طاهر لاوژه.

فصل دوم: مسائل کلامی و فلسفی در آثار سنایی:

منظومۀ فکری حکیم سنایی در مورد ایمان: جمال احمدی؛ معتقدات غالب کلامی در آثار سنایی: خدابخش اسداللهی؛ نظام احسن از منظر نگاه حکما تا سنایی: مریم حسینی؛ پیشینۀ کلامی ـ عرفانی عقاید سنایی در بحث جبر و اختیار در حدیقه: منیره فرضی‌شوب؛ دیدگاه کلامی و عرفانی سنایی درباره وجود شرور در هستی: رامین محرمی؛ شعر سنایی جلوه‌گاه کلام وحی: فاطمه عارفی نژاد؛ مذهب کلامی سنایی: جلیل مشیدی.

فصل سوم: شخصیت‌پردازی سنایی:

نقد ساختاری حکایت‌های حدیقۀ سنایی: محسن ذوالفقاری و حسین نوین؛ بررسی عناصر داستانی در حکایات مینی‌مالیستی حدیقه: سارا کشوری؛ بررسی شیوۀ شخصیت‌پردازی حدیقه سنایی: علی دلایی؛ شیوه‌های داستان پردازی سنایی: شیدا عیدی‌پور.

فصل چهارم: جامعه‌شناسی شعر سنایی:

سیاست در اندیشۀ سنایی: اسماعیل حسن‌زاده؛ حدیقۀ سنایی و موانع شکل‌گیری سرمایۀ اجتماعی: ابوالقاسم رحیمی؛ سنایی غزنوی و نقد صوفیه: غلامرضا سالمیان؛ زنان در حکایت‌های حدیقه: نسرین ملک‌مرزبان؛ انتقادهای سنایی به تصوف و انتقادهای وارده به تصوف سنایی: ابوالقاسم قوام و عباس واعظ‌زاده؛ تحلیل قصاید مدحی سنایی: مرتضی محسنی؛ بررسی تطبیقی نقش زن در حدیقۀ سنایی و دیوان کیو ـ نگوین ذو ـ شاعر ویتنامی: فونگ ووتی تانه.

فصل پنجم: سنایی و ادبیات تطبیقی:

آیا سنایی پیشگام دانته در کمدی الهی است؟: بهجت‌السادات حجازی؛ نگاهی بر تفاوت‌های سیرالعباد الی‌المعاد سنایی و ارداویرافنامه: مریم دارا؛ سیرالعباد سنایی در گسترۀ ادبیات تطبیقی:  محمود فتوحی؛ تمثیل رؤیا و مناسبات بینامتنی: فاطمه فرهودی‌پور.

فصل ششم: حکیمان، شاعران، عارفان و سنایی:

توجهات سنایی در حدیقه بر اندیشه‌های صوفیانه غزالی در کیمیای سعادت: مهین پناهی و لیلا شریفی؛ تجلی عشق در سوانح‌العشاق غزالی و غزلیات سنایی: سپیده جواهری؛ وام‌گیری حافظ از سنایی: خدیجه حاجیان؛ سنایی و اوحدی: حسین فقیهی و اعظم فتحی؛ سنایی و خاقانی: احمد گلی و رامین صادقی‌نژاد؛ سنایی و صائب: احمد گلی و زینب رشیدی؛ جایگاه سنایی نزد مولانا و یاران او: ذوالفقار علامی؛ مقایسۀ انتقادی غزلی از سنایی و حافظ: مهدی نیک‌منش.

فصل هفتم: شیوۀ شاعری ثنایی:

کاربرد دانش‌های گوناگون و اصطلاحات علمی در دیوان سنایی: محمدرضا برزگر؛ سنایی مبدأ ابتکار، مرجع تتبع: احد پیشگر و محمدابراهیم پورنمین؛ کارکردهای زبانی سنایی در غزلیات: فاطمه مدرسی و غلام‌حسن احمدوند؛ جلوه‌های تکرار در سخن سنایی: مرتضی حاجی مزدارانی.

فصل هشتم: کارکرد نقد و نظریه‌های ادبی بر آثار سنایی:

رمزپردازی پرندگان در حدیقه و دیوان سنایی: مهدیه پرواز؛ کاربرد روش نقد ادبی گاستون باشلار در بررسی عناصر طبیعت در قصیده‌های حکیم سنایی: سوسن پورشهرام؛ زلف در غزلیات سنایی: زهرا روح الامینی؛ هنجارگریزی در دوزاده قصیده دین‌مدارانۀ سنایی: سهیلا صلاحی مقدم؛ تأویل غزل‌های سنایی بر پایۀ نظریۀ چندگانگی معنایی و رویکرد هرمنوتیکی: مهیار علوی مقدم؛ سنایی و دلتنگی برای گذشته (تحلیل عاطفۀ نوستالژیک در شعر سنایی): فاطمه کلاهچیان؛ نگاهی به برجسته‌سازی‌های زبانی در قصاید سنایی: فاطمه مدرسی و امید یاسینی.