معرفی کتاب

ابوالمعانی عبدالقادر بیدل متفکری است متدین که دربارۀ الوهیت، خلقت کاینات، نظام عالم، سعادت و خیر و بشر و ارزش‌های فردی و اجتماعی حیات انسانی می‌اندیشد و اظهار عقیدت می‌نماید و متصوفی است عالی‌مقام که قلبش از عشق خداوند، محبت، بشر، احساس حسن و جمال در مظاهر کاینات مملو است. شاعری است بلندپایه و ادیبی است داراری کمالات صوری و معنوی که اشعار زیبا و شهکارهای ادبی بی‌نظیر او مؤید قاطعی برای این مدعاست. مصلحی است که به بشر درس انسانیت می‌دهد و به تنمیۀ استعدادهای عالیۀ او همت می‌گمارد. دانشمند جامعی است که ممثل  بسیاری از علوم و معارف زمان خود است. از تعلیمات عالیۀ اسلامی، مسالک تصوفی و فلسفی، علوم ادبی و اجتماعی، مبادی هیئت، طب، علم و وظایف‌الاعضاء و علم‌النفس اطلاعات فراوانی دارد. ملکات نفسانی، انفعالات و عواطف انسانی را با چنان زیبایی و توانایی شرح و تمثیل می‌نماید که در زبان شعر و ادب نظیری ندارد. بسیاری از شعرای مقتدر و درجۀ اول، از زمانه‌های خیلی پیشین از طرز و سبک بیدل اقتفاء و پیروی کرده‌اند و از این رو این سبک در انکشاف ادبیات موقع برجسته‌ای را حایز گشته است.

حضرت بیدل در مفکورۀ فیلسوفانۀ خویش انسان را خلاصۀ آفرینش می‌داند و همواره می‌کوشد تا به او منزلت واقعی او را در کاینات وانماید. بیدل فیلسوفی است عارف و شاعری است متصوف که در هر جا انسان را به تزکیۀ نفس و رهایی از امیال حرص و آز و نجات از چنگ تمایلات بهیمی و ارتقاء به منزلت عالیۀ معنوی انسانی ارشاد می کند؛ با این حال به ویژه در مثنوی‌های حویش به امور مهمۀ حیاتی و موضوعات عمدۀ اجتماعی از جنبه‌های عدیده اشتغال ورزیده، انسان را از رموز و اسرار زندگی واقف می‌سازد. به محاسن و معایب اجتماعی ملتفت می‌گرداند و در این باره تعلیمات و اندرزهای سودمند می‌دهد.

حضرت بیدل خودش نمونۀ بارزی از تربیت ذاتی است؛ زیرا او سال‌های بسیار کمی را در مدرسه گذرانیده و برای تحصیل و تنمیه استعداد ذاتی خویش بیشتر خودش مجاهدت ورزیده است و از همین لحاظ است که انسان را بیش از همه به اصلاح نفس خودش ملتفت می‌گرداند؛ چنانچه در یکی از نکات خویش اظهار می‌دارد: «اگر نفست اثری دارد، صرف ارشاد خود کن تا پیش مردم هرزه‌درا نباشی و اگر ناخنت رساست، به گشاد عقدۀ خویش پرداز تا جراحت دیگران نخراشی».

بیدل در مثنوی طلسم حیرت خویش، ملکات و عواطف انسانی را با صلاحیت تامه مورد تحلیل قرار داده در آن (حصن دماغ) را با حواس ظاهری و باطنی و (حصن اقلیم دل) را با ایضاح عواطفی از قبیل امید، خوف، محبت، عداوت، فرح و غم طوری شرح می‌دهد که هم شاعرانه و متصوفانه و هم عالمانه است؛ به طور مثال در صفت محبت می‌گوید:

وجودش، نشئه ایجاد عالم                           ظهورش، جوهر تفصیل آدم

دو عالم، جرعه‌یاب هستی وی                      دل هر ذره جام مستی از وی

خُمستان وفا آورده در جوش                         چراغ بی‌فایی کرده خاموش

ازو یکتایی آغوش، حاصل                           به رنگ خوشه، در یک سینه صد  دل

هنگامی که از خیال و تخیل سخن می‌زند، الفاظ خیلی مناسب و زیبایی را برای ایضاح آن به کار می‌برد؛ مانند نقش صورت، چمن‌ساز، نگارستان، جلوه، تماشا، صورتخانه، تصویر، رنگ‌آمیزی و خامۀ مو و نیز از نقاشان و رسامان معروف مانند مانی و بهزاد نام می‌برد. همچنین هنگامی که فکر و تفکر را مورد بحث قرار می‌دهد، الفاظ و تعبیرات نهایت موافق و لطیفی را برای توضیح آن استعمال می‌کند؛ از قبیل حل مشکل‌ها، از آلۀ شوایب، دقت و باریکی، بی مثالی، تجرید معانی، مفهوم‌های عدم و وجود، بیرون از خیال، بی‌نقش و مثال، نفس‌سوزی، دماغ جستجو، دقت‌پسندی، دلیل، عیار دانش، درس فلسفی، حکمت و ... که شرح و تفصیل این موضوعات و امثال آنها در متن این کتاب آمده است.

فهرست مطالب این کتاب در شانزده فصل بدین ترتیب است:

میرزا بیدل، اصل و نسب و زندگی؛ میرزا بیدل در سیر و مسافرت؛ آخرین اقامت میرزا بیدل در دهلی؛ شخصیت و نبوغ شاعرانۀ میرزا بیدل؛ نظریات یک دانشمند اروپایی دربارۀ میرزا عبدالقادر بیدل؛ آثار میرزا عبدالقادر بیدل؛ نقد بیدل؛ منتخب غزل‌های بیدل توسط ملک‌الشعرا بیتاب؛ چندی از غزل‌های منتخب میرزا بیدل؛ عرفانیات یا سیر کاروان وجود؛ طلسم حیرت؛ محیط اعظم؛ آثار منثور بیدل؛ نکات؛ قصاید؛ رباعیات بیدل.