معرفی کتاب

از چشم‌اندازی گسترده می‌توان کتب عرفانی را به سه دسته تقسیم کرد: کتبی که برای آموزش مبانی و اصول تصوف نگاشته شده‌اند؛ کتب تذکره و طبقات که برای معرفی صوفیان نوشته شده‌اند و کتب مقامات و مناقب و امثال اینها. تذکرةالاولیا از کتب دستۀ دوم است و در آن شرح احوال، آثار، اندیشه‌ها و کرامات 72 صوفی و عارف مسلمان آمده است. کتاب‌های طبقات‌الصوفیه خواجه عبدالله انصاری، طبقات‌الصوفیه عبدالرحمن سُلَمی، حلیةالاولیاء، نفحات الانس نیز از این دسته هستند. برتری تذکرةالاولیا بر این چهار کتاب به ویژه برای ایرانیان از آن روست که اولاً به زبانی ساده، شیرین، استوار و دلنشین نوشته شده است؛ به طوری که می‌توان از بسیاری از صفحات آن مانند شعرهای بسیار درخشان فارسی لذت برد؛ ثانیاً این اثر نه مانند طبقات الصوفیۀ سُلَمی خیلی مختصر است و نه مانند حلیةالاولیاء بسیار طولانی و حجیم است؛ به عبارت دیگر تذکرةالاولیا از زیاده‌گویی‌های ملال‌آور و کوتاه‌نویسی‌های زیان‌بار در امان مانده است و بدون خستگی می‌توان از آنن لذت برد و ثالثاً صمیمیت و درد و عشقی که در پشت عبارات آن وجود دارد، با هیچ‌کدام از آثار مشابه قیاس‌شدنی نیست. مطالعۀ اجمالی تذکرةالاولیا نشان می‌دهد که نویسندۀ آن دردی حقیقی و عشقی راستین در ژرفای جان خود دارد و همین عشق و درد است که وجود خواننده را از گرما و نور سرشار می‌سازد.

متون عرفانی فارسی سرشارند از جملاتی که جان را سیراب می‌کنند، عقل را خرسند می‌دارند و روان را آرامش می‌بخشند؛ جملاتی که با وجود کوتاهی، زبان و ژرفای اندیشه را یک‌جا در خود جمع دارند. سرای سکوت که نام خود را وامدار یکی از ژرف‌ترین سخنان عارف نامدار ایرانی، بایزید بسطامی است، 357 جملۀ درخشان، عمیق و زیبا از عارفان مسلمان را به خواننده تقدیم می‌کند. همۀ این پیام‌ها از تذکرةالاولیاء، شاهکار جاودانۀ عطار نیشابوری انتخاب شده‌اند.

نگارنده در انتخاب جملات، حتی‌الامکان به متن اصلی وفادار بوده است؛ اما چنانچه در ساختار جمله، پیچیدگی غیرمعمول یا واژۀ بسیار مهجوری وجود داشته، کوشیده شده تا ساختاری ساده یا واژه‌ای آسان به جای آن گذاشته شود تا خواننده برای لذت‌بردن از شکل و محتوای جملات با مانعی جدی روبرو نشود. از آنجا که شمارۀ صفحۀ هر جمله در ذیل آن آمده است، خواننده می‌تواند با مراجعه به متن، شکل اصلی جملات را ملاحظه نماید.

برای اینکه خواننده در فهم جملات با دشواری کمتری روبرو شود، معانی واژه‌ها و عبارات دشوار به شکلی ساده و روان در پاورقی توضیح داده شده است. از آنجه که موضوعات مطرح شده در این جملات بسیار متنوع و رنگارنگ است، نمایۀ تفصیلی در پایان کتاب آورده شده است تا هر کسی که می‌خواهد دربارۀ موضوع خاصی تحقیق نماید، از طریق این فهرست به خواستۀ خود برسد.

در انتخاب جملات این مجموعه سه معیار موردنظر بوده است: جملات تا آنجا که ممکن است کوتاه و فشرده باشند؛ جملات دربردارندۀ نکته‌های اخلاقی و عرفانی کاربردی باشند و خواندن آنها به تعالی اخلاقی افراد کمک کند؛ جملات دارای زبانی شیوا، رسا و زیبا باشند و خواندن آنها سبب لذت‌بردن هنری خواننده شود.

چند نمونه از جملاتی که در این کتاب آمده است:

جملۀ دنیا                        از اول تا آخر                    در برابر یک ساعت غم نیرزد

پس چگونه بُوَد                 جملۀ عمر در غم‌بودن         از بهرِ‌ اندک نصیبی از آن.    «یحیی ابن معاذ»

خدایا! تو را خواهم             که از فضل فاضل‌تری       و از کَرَم بزرگ‌تری

از تو به تو قانع گشتم         از خودم باز مدار                و آنچه مادونِ‌ توست

در پیش‌ِ من میآر!              «بایزید بسطامی»

الهی! مرا نعمت دادی         شکر نکردم          بلا بر من گماشتی             صبر نکردم

بدان سبب که تو را شکر نکردم                     نعمتی از من باز نگرفتی      و بدان سبب که صبر نکردم

بلا دایم نگردانیدی                        الهی! از تو چه آید             جز کَرَم؟                         «حسن بصری»

دو خصلت است                که دل را فاسد کند                        بسیار خفتن                      و بسیار خوردن. «فضیل عیاض»

آنکه عارف‌تر است به خدا                تحیّرِ‌ او به خدا سخت‌تر است و بیشتر

از جهتِ‌‌ آنکه هر که به آفتاب نزدیک‌تر بُود                  به آفتاب متحیّرتر بُوَد

تا به جایی رسد                 که او، او نبوَد.                   « ذوالنون مصری»

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار؛ متن پیام‌های عارفانه؛ نمایۀ نام‌ها، نمایۀ بن‌مایه‌ها.