معرفی کتاب

این اثر با رویکرد تطبیقی در ادبیت معاصر عربی و فارسی نگاشته شده است و به بررسی عوامل همسان نوزایی ادبی شعر دورۀ نهضت در جهان عرب و شعر دورۀ مشروطه در کشورمان می‌پردازد.

در این تحقیق بررسی دگرگونی‌های شعر دو ملت ایران و عرب در برهۀ زمانی دورۀ مشروطه در ایران و دورۀ نهضت در ادبیات عربی موردنظر بوده است. دورۀ مشروطه از سال 1285 ش/ 1905م در ایران شروع می‌شود و دورۀ نهضت در ادب عربی از سال 1798 به بعد را دربرمی‌گیرد؛ اما دربارۀ دگرگونی شعر عربی در این دوره باید این نکته را مورد توجه داشته باشیم که در سدۀ نوزدهم بر پایۀ تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایجاد شده در کشور مصر و به دنبال آن در دیگر کشورهای عربی، شاعران عرب ابتدا در پی خودیابی جایگاه ادبی خویش برآمده و با جدایی از شیوۀ ادبی حاکم بر عصر فترت (656 ـ 1213 ش)، با رویکرد به ادب عصر عباسی و الگوگرفتن از شعر عباسی دست به ایجاد تحول در شعر خویش زدند که این الگو نیز با توجه به نیازهای روزگار خود دگرگونی‌های بنیادین در عمل در نیمۀ دوم سدۀ نوزدهم تجلی کرد که پختگی و کمال ادبی این شعر در آغاز سدۀ بیستم بوده است. بر این اساس در دگرگونی موضوعی شعر عربی و فارسی هم‌زمانی وجود دارد و بنا به یکسانی نسبی فضای سیاسی ـ اجتماعی ـ فرهنگی آنان، مضامین همسانی در شعر هر دو ملت مورد توجه قرار می‌گیرد. در این برهه از زمان کشورهای عربی زیر سلطه فرانسه و انگلستان به سر می‌برند و در ایران نیز دولت‌های روس و انگلیس در پی تقسیم منابع ایران هستند. بدین سبب شاعران هر دو ملت به سرودن شعرهایی با مضمون سیاسی، ملی، میهن‌دوستی، استبدادستیزی و ظلم‌ستیزی، مخالفت با بیگانگان، آزادی‌خواهی، بیدارسازی ملت‌های خویش، گسترش تعلیم و تربیت به ویژه در مورد بانوان، شناساندن حاکمان خائن و وطن‌فروش پرداخته‌اند.

در شعر این دوره توجه به اندیشه‌های چپ‌گرایانه و کمونیستی نیز دیده می‌شود که در ایران ابوالقاسم لاهوتی از شاعران بنام در این گرایش است و شعرهای کارگری و توجه به طبقه کارگر و زحمتکش و دهقان در همۀ دیوان او دیده می‌شود و در شعر عربی نیز سیاب و بیاتی از سرآمدان این گرایش به شمار می‌روند. مخالفت با حجاب نیز موضوع مشترک دیگری در این دوره است که به دنبال توجه و تشویق به سوادآموزی دختران به شکل جدی مطرح شده است که گاه کژاندیشی و کژفهمی‌هایی را نیز به دنبال داشته است؛ برخورد غیرمنصفانه جامعه مصر در برابر کتاب تحریر المرأة قاسم امین را می‌توان از اینگونه اندیشه‌های نادرست شمرد. با وجود توجه به فرهنگ غرب و الگوپذیری شرق از دیدگاه غرب در این دوره، این نکته را نیز باید مورد توجه قرار داد که حجاب مردود از دیدگاه شاعران در جهان عرب همان پوشش دورۀ عثمانیان است که با پوشش اسلامی حقیقی و فرهنگ اسلامی در برخورد با بانوان کاملاً متفاوت بوده است و پوشش حاکم بر ایران نیز چیزی مشابه آن بوده که در حجاب زنان عصر قاجار وجود داشته و این نوع پوشش با محرومیت زنان از آزادی‌های فردی و اجتماعی و حتی دانش آموزی همراه بوده است. به گونه‌ای که ایرج میرزا در پاسخ به خرده‌گیری‌ به سروده‌های او در مخالفت با حجاب به ویژه در مثنوی عارف نامه، چنین گفته است:

حجاب دست و صورت هم یقین است                          که ضد نص قرآن مبین است

پالبته نمی‌توان منکر این شد که بیشتر روشنفکران این دوره، موافقت چندانی با اصل حجاب نیز نداشته‌اند که در سروده‌های بسیاری از آنان شاهد این اندیشه هستیم؛ اما دگرگونی در فرم و ساختار شعر پس از دگرگونی موضوعی در شعر هر دو ملت پدیدار شد. این موضوع در فصل چهارم این کتاب به طور مفصل بررسی شده است. نکتۀ مهم در این دگرگونی نیز به جهت زمانی است. شاعران عرب تأثیرگذار در این دگرگونی بیشتر در دهه‌های پایانی سدۀ نوزدهم زاده شده‌اند، به جز شوقی و زهاوی و اوج این تحول به جهت زمانی در پایان سدۀ نوزدهم و دهه‌های نخست سدۀ بیستم است.

مطالب این کتاب در پنج بخش فراهم آمده است: در فصل نخست برای آشنایی خوانندگان با رویکردها و جریان‌های شعر عصر نهضت و شعر معاصر عربی به اختصار مطالبی گفته شده است. در فصل دوم دگرگونی شعر فارسی دورۀ مشروطه و شعر عربی دورۀ نهضت و همسانی‌های آن به تفصیل بررسی شده است. در فصل سوم مضامین مشترک شعر ایران و جهن عرب در این دوره‌ها بیان شده است. در فصل چهارم دگرگونی ساختار شعر عربی دورۀ نهضت و شعر فارسی دورۀ مشروطه به تفصیل بررسی شده است. فصل پنجم کتاب به بیان نمونه‌هایی از سروده‌های شاعران بزرگ دو ملت ایران و عرب در این دوره‌ها با توجه به مضمون‌های مورد بحث در فصل‌های پیشین پرداخته است.

عوامل همسان نوزایی، همسان موضوعی را نیز به وجود آورد که همان رویکردهای نو در مضامین شعر این دو ملت است که در فصل دوم و سوم به تبیین تئوریک آنها پرداخته شده و در فصل پنجم نمونه‌هایی از این مضامین شعری از دیوان‌های شاعران برجستۀ ایران و عرب آورده شده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

نگاهی به دگرگونی شعر معاصر عربی؛ دگرگونی شعر عربی در دورۀ نهضت و شعر فارسی در دورۀ مشروطه؛ مضامین مشترک شعر فارسی دورۀ مشروطه و شعر عربی در دورۀ نهضت؛ بررسی دگرگونی ساختار در شعر عربی دورۀ نهضت و شعر فارسی دورۀ مشروطه؛ نمونه‌های سروده‌های سیاسی، میهنی، اجتماعی، انتقادی، تعلیمی و ... .