معرفی کتاب

اندیشه‌های فیلون و ابن عربی محصول شرایط ویژه‌ای هستند که در حوزۀ علمی مهم و تاریخ‌ساز اسکندریه و اسپانیای اسلامی، در مهم‌ترین ادوار تاریخی آنها پدید آمده‌اند و حاصل بستر مساعدی هستند که امکان پیدایش آرای بدیع و آفرینش‌گر را از متن اندیشه‌هایی با خاستگاه‌های متفاوت و سنت‌های گوناگون فراهم ساخته‌اند. از سویی دیگر این دو اندیشمند درصددند تا کثرت‌ها را در کنار توحید ناب که آموزۀ محوری ادیان ابراهیمی است، توجیه کنند. هر دو اشتیاقی عاشقانه به معبود یگانه را در آثار خویش ظاهر کرده‌اند و سودای خالی‌کردن خانه را از اغیار در سر دارند و بدین ترتیب یک جهان‌بینی ناب توحیدی را پی افکنده‌اند تا در سایۀ آن غبار هرگونه شرک و غیر خدا از دامان هستی زدوده شود؛ توحیدی که لازمۀ آن بصیرت حاصل از معرفت است. صد البته این معرفت نیز حاصل نگاه کثرت‌گرایانۀ آنان است که آموزه‌ها و نظرگاه‌های مختلف ملل و نحل را به مثابۀ روایت‌های نسبی و متفاوت از حقیقت مطلق تصدیق می‌کند و اختلافات و منازعات مردمان را نتیجۀ اختلاف در نظرگاه‌ها می‌دانند و راه برون‌شدن از آن را نیل به بصیرت و معرفت می‌دانند.

همۀ متفکران در همۀ عرصه‌های اندیشه وامدار میراث فکری گذشتگان و معاصران خویش بوده‌اند و نیز بر هم‌عصران و اخلاف خود تأثیرگذار یا دیرپای گذاشته‌اند؛ اما همواره چهره‌هایی شاخص به منزلۀ نقطه عطف در سیر تطور معرفت انسان مطرح بوده‌اند و بیشترین و پایدارترین تأثیر را بر اندیشه‌ورزان بعد از خود باقی گذارده‌اند تا آنجا که نام آنها با عناصر اصلی اندیشۀ مسلط در هر دوره از تفکر بشری همراه است. به یقین فیلون اندیشمندی است که ردپای آرای وی اشکار و نهان در تاروپود تفکرات دینی و فلسفی پس از او نه تنها در حوزۀ دیانت یهود، بلکه همچنین در مسیحیت و اسلام به چشم می‌خورد. به نظر می‌رسد آنچه موجب تأثیرگذاری اندیشه‌های فیلون شده است، زایندگی غنایی است که در نتیجۀ آمیزش دست‌آوردهای تفکر بشری در عرصه‌های متنوع و از خاستگاه‌های متفاوت در ذهن خلاق و پویای او پدید آمده است. فیلون در نتیجۀ کوششی که برای انطباق آموزه‌های کتاب مقدس با معارف و یافته‌های فلسفی و فکری بشر داشته است، توانسته شالوده‌های تفکری را بنیان نهد که از لحاظ عمق و گستره بیشترین تأثیرات پایدار را بر آرا و نظریات مطرح شده در حوزۀ ادیان ابراهیمی داشته باشد.

افزون بر هزار سال پس از فیلون و بر دامان آخرین حلقه از ادیان ابراهیمی، یکی دیگر از قله‌های رفیع اندیشه‌های دینی به ظهور می‌رسد که دیدگاه‌های وی نیز با منزلتی هم‌پایۀ نظریات فیلون و بلکه فراتر از آنها به صورت بنیان‌های اندیشۀ عرفانی و دینی پس از وی در میان همۀ فرقه‌های اسلامی ظاهر می‌‌شود. این چهرۀ شاخص, محیی الدین ابن عربی است که نام وی طی سده‌های اخیر همواره بر تارک عرفان اسلامی درخشیده است. نکته قابل تأمل آنکه این دو اندیشمند مشترکات فراوانی دارند که معلول خاستگاه‌های فکری ـ دینی همسان و به‌ویژه تأثیرپذیری از نیای مشترک آنها، یعنی افلاطون و افلاطون‌گرایی است. وجود تشابهات در خور تؤمل، انگیزۀ اصلی نگارنده در پرداختن به موضوع این تأثیرات است که به نوعی رهیافتی عام برای درک بسیاری از مفاهیم مربوط به خدا، جهان و انسان در گرایش‌های فلسفی، دینی و عرفانی متفکران ادیان ابراهیمی پدید می‌آورد.

افزون بر آن صبغۀ عرفانی نظریات این دو حکیم به گونه‌ای است که آنها را با یکدیگر هم‌ارز می‌کند و به صورت عاملی وحدت‌بخش موجب همسانی در نگرش, طریقۀ استدلال و استنتاج آنها در مقوله‌های فراوان و گوناگونی می‌شود که موضوع اندیشه‌هایشان است. بی‌شک اگر مقتضیات نگاه علمی و پژوهشی که لازمۀ چنین اثری است نبود, نگارنده متأثر از آرای عرفانی این دو متفکر بر این نکته پای می‌فشرد که کشف و الهام و آنچه ابن عربی آن را علم وهبی می‌نامد, زمینه و منبع مشترک آرای دو متفکر بوده است و علت بسیاری از تشابهات نظری ایشان, سیراب‌شدن از منبع حکمت و سرچشمه واحدی است که از ماورا می‌جوشد.

اندیشه‌های فیلون و ابن عربی محصول شرایط ویژه‌ای هستند که در حوزۀ علمی مهم و تاریخ‌ساز اسکندریه و اسپانیای اسلامی که در مهم‌ترین ادوار تاریخی آنها پدید آمده‌اند و حاصل بستر مساعدی هستند که امکان پیدایش آرای بدیع و آفرینش‌گر را از متن اندیشه‌هایی با خاستگاه‌های متفاوت و سنت‌های گوناگون فراهم ساخته‌اند. از سویی دیگر هر دو اندیشمند درصددند تا کثرت‌ها را در کنار توحید ناب که آموزۀ محوری ادیان ابراهیمی است, توجیه نمایند. هر دو اشتیاقی عاشقانه به معبود یگانه را در آثار خویش ظاهر ساخته‌اند و سودای خالی‌ساختن خانه را از اغیار در سر دارند و بدین ترتیب یک جهان‌بینی ناب توحیدی را پی افکنده‌اند تا در سایۀ آن غبار هرگونه شرک و غیر خدا از دامان هستی زدوده شود. توحیدی که لازمۀ آن بصیرت حاصل از معرفت است. صد البته این معرفت نیز حاصل نگاه کثرت‌گرایانه آنان است که آموزه‌ها و نظرگاه‌های مختلف ملل و نحل را به مثابۀ روایت نسبی و متفاوت از حقیقت مطلق, تصدیق می‌کنند و اختلاف و منازعات مردمان را نتیجه اختلاف در نظرگاه‌های متفاوت می‌دانند و راه برون‌شدن از آن را نیل به بصیرت و معرفت می‌دانند.

در این کتاب بیشتر معرفی و شناسایی فیلون مورد نظر بوده است؛ به همین منظور ترجمۀ بخشی از رسالۀ دربارۀ حیات نظری او پیوست شده است. از اندیشه‌ها و نظرگاه‌های ابن عربی تا آن اندازه که لازمۀ مقایسه در این کتاب بوده، بسنده شده است؛ چه اینکه گسترۀ اندیشۀ ابن عربی نیز مانند فیلون دریایی است بس ژرف و پهناور.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

فصل یکم: از فیلون تا ابن عربی: فلسفۀ یهودی در دورۀ هلنیسم؛ فلسفۀ یهودی در قرون وسطا؛ یهودیان و مسلمانان در قرون وسطا؛ پیشینۀ تفکر فلسفی در اسلام؛ اندلس از ابن مسرّه تا ابن عربی.

فصل دوم: دو حکیم عارف: فیلون: اهمیت شناخت فیلون، یهودیان اسکندریه در زمان فیلون، فیلون عارف؛ ابن عربی: علم کشف از نظر ابن عربی، ابن عربی و فلسفه و حکمت؛ مقایسۀ مباحث در روش‌شناسی و معرفت‌شناسی.

فصل سوم: شناخت خدا از منظر فیلون؛ شناخت خدا از منظر ابن عربی؛ مقایسۀ مباحث خداشناسی.

فصل چهارم: جهان‌شناسی: جهان‌شناسی فیلون؛ جهان‌شناسی ابن عربی؛ مقایسۀ مباحث جهان‌شناسی.

فصل پنجم: انسان‌شناسی: انسان از منظر فیلون؛ انسان از منظر ابن عربی؛ مقایسۀ مباحث انسان‌شناسی.

پیوست: ترجمۀ بخشی از دربارۀ حیات نظری؛ کتاب‌نامه؛ کتاب‌شناسی آثار فیلون.