معرفی کتاب

شاهنامۀ فردوسی گرانسنگ‌ترین سند هویت ایران است و هیچ اثری را نمی‌توان در گسترۀ ایران‌زمین یافت که توانسته باشد در حد و قامت این نامۀ نامور، ایرانیان را با هویت و تمدن و فرهنگ پربار پیشین خود آشنا کرده باشد. فردوسی این دانشی‌مرد بخرد با تمام وجود کوشید در برابر توفان سهمناک یورش تازیان، کمر خم نکند و با سرایش شاهنامه، هم زبان شیرین فارسی را از دستبرد زمانه در امان نگه دارد و هم تمدن و فرهنگ و هویت ایرانی را در رگ به رگ اثرش بدمد.

با توجه به اینکه فردوسی شیعۀ معتزلی بوده و یکی از ارکان بنیادین مذهب او خردگرایی به شمار می‌رفته است و از دیگرسو هم اثر سترگش را با ستایش خرد آغاز کرده است و هم در سراسر نامۀ سپندش، هر جا که مجالی پیش آمده، به ستودن خرد پرداخته است، این پرسش پیش می‌آید که آیا کنش پهلوانان شاهنامه نیز ـ اعم از ایرانی و انیرانی ـ بر مبنای خرد بوده یا روی‌سوی دیگری دارد؟ پرسش دیگر این است که اگر کنش پهلوانان شاهنامه بخردانه ات، آیا این امر تنها دربردارندۀ یلان ایرانی است یا پهلوانان انیرانی نیز از خرد بهره‌مندند؟ از دیگر سو آیا کنش یلان ایرانی همه بخردانه است یا حتی پهلوانانی چون رستم نیز گاه به کارهای نابخردانه دست می‌یازند؟ طبعاً اگر تنها یلان ایرانی از خرد بهره‌مند باشند و انیران یکسر نابخردانه وارد عمل شوند، شاهنامه چنین بشکوه و پرهیمنه نمی‌بود و پیروزی ایرانیان بر انیرانیان چندان رنگ و بویی نمی‌داشت. از دیگر سو اگر اگر کنش یلان ایرانی همه بخردانه باشد، این امر نیز از ارزش شاهنامه می‌کاهد و یلان شاهنامه را فرازمینی می‌نماید. اینها پرسش‌هایی است که نگارنده کوشیده است در این پژوهش با بررسیدن تک‌تک پهلوانان شاهنامه، پاسخ درخوری برای آنها بیابد و پیش روی خواننده قرار دهد.

این کتاب در سه بخش پرداخته شده است. در بخش نخست کنش یلان ایرانی از منظر خرد بررسی شده است و با سنجش کنش تک‌تک پهلوانان ایرانشهر، بخردانه یا نابخردانه‌بودن کنش آنان نمایانده شده است. در بخش دوم به بررسی کنش پهلوانان انیرانی پرداخته شده و کوشش شده کنش آنان نیز از منظر خردورزی نقد و بررسی شود. در بخش سوم نگارنده کوشیده تا کنش دیوها، حیوانات و پرندگان شاهنامه را بررسی کند و نشان دهد که آیا افزون بر یلان ایرانی و انیرانی، کنش دیوها و حیوانات و پرندگان نیز بر مبنای خرد بوده است یا خیر.

به عبارتی دیگر در بخش نخست نگارنده کوشیده با بررسی کنش یلان ایرانی از آغاز تا پایان شاهنامه نشان دهد که ایرانیان تا چه حد بخردانه وارد میدان شده‌اند و در چه مواردی نابخردانه به آوردگاه تاخته‌اند. نکتۀ مهم این است که با وجود اینکه فردوسی را سخت دل در گرو ایران بود و با فراز و نشیب زندگی هر یل ایرانی او نیز می‌بالید و می‌خمید، این امر باعث نشده تا یکسره جانب ایرانیان را بگیرد و آنان را به دور از هرگونه عیب و نابخردی نشان دهد. از این رو پهلوانان ایرانی شاهنامه اگر چه گاه در اوج هستند و بخردانه شاهد پیروزی را در آغوش می‌کشند؛ اما گاه نیز با کنش نابخردانۀ خود ایرانیان را داغدار و دشمن‌کام می‌کنند.

در فصل دوم (انیرانیان) به سنجش کنش پهلوانان انیرانی پرداخته شده است و نگارنده کوشیده تا نشان دهد که آیا کنش یلان انیرانی یکسره نابخردانه است یا آنها نیز گاه بخردانه به آوردگاه روی آورده‌اند. نکتۀ مهم در این باره این است که نگارنده پس از بررسی کنش پهلوانان انیرانی شاهنامه، به این نتیجه رسید که انیرانیان نیز چون ایرانیان در اوج خردورزی نمایان شده‌اند و چنین نیست که چون آنها دشمن ما بوده‌اند، فردوسی چهره‌ای یکسره نابخرد و گول از آنها به دست دهد؛ از این رو پهلوانان انیرانی نیز چون ایرانیان گاه بخردانه به آوردگاه تاخته‌اند و پیروزی را در آغوش کشیده‌اند و گاه با کنش نابخردانۀ خود قوم و تبار خود را بر آتش نشانده‌اند؛ چنانکه در بین یلان ایرانی نیز همین امر صادق بود.

در پیش‌درآمد فصل سوم (دیوها، حیوانات و پرندگان) آمده است: شاهنامه تنها کتابی است که در گسترۀ ادب پارسی، با ستایش خرد آغاز گردیده و سرایندۀ آن هم کنیۀ حکیم داشته و هم بنا بر دیدگاه برخی از شاهنامه‌پژوهان بر مذهب خردورزانۀ معتزله بوده است. همین عوامل سبب شده که خرد نه آویزه‌ای بر قامت شاهنامه، بلکه جان‌مایۀ این اثر سپند باشد. از این رو شگفت است که در این نامۀ سپند و ورجاوند، افزون بر یلان ایرانی و انیرانی، حتی دیوها، حیوانات و پرندگان نیز بخردانه وارد میدان می‌شوند و چونان پهلوانان، بر اساس منطق و استدلال خویش‌کاری خود را ایفا می‌کنند. به این ترتیب می‌توان ادعا کرد که یکی از بنیادی‌ترین محورهای شاهنامه، خردورزی است؛ محوری که نه تنها کنش ایرانیان و انیرانیان، بلکه حتی کنش دیوها، حیوانات و پرندگان نیز بر مدار آن می‌چرخد.