معرفی کتاب

حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‌ای از تبار فرزانگانی است که از قله توحید و کوهستان یکتاپرستی جویبارهای باصفا و چشمه‌های پرطرواتی را به سوی دشت انسانیت جاری ساخت تا درستی و راستی و فضیلت در سرزمین تشنه معرفت به شکوفایی و باروری رسد.

دیوان شعر الهی قمشه‌ای را از لحاظ سبک و شیوه نحلبندی‌های شاعرانه نباید نگریست؛ زیرا گویندۀ این اشعار با تتبعات معموله در نظم و نثر پیشینگان انس نگرفته است. عروض را دِماغ موزون او پیدا کرده و قافیه را ذوق فطری او تشخیص داده است؛ از این رو در بند اصول کلاسیک و دستور ائمۀ قدیم قرار ندارد و آنچه با ذوق خاص او راست آمده است، درست یافته و به کار بسته است.

از هیچ‌کس مدح ننموده و به کلی از مدح و اسلوب قصاید مدیحه که در ادبیات پارسی بابی بزرگ است کناره گرفته و در غزل نیز به مذاق اهل حال (حالی بین فلسفه و عرفان و شریعت) گرویده است.

با این حال قصایدی خوش‌سبک و خوش‌آهنگ دارد که می‌توان آنها را در صف اول این نوع قصاید نهاد، چه روانی و احساسات لطیف و پرمغزبی در همۀ آنها پدیدار است؛ از آن جمله قصیده‌ای است که در مرثیۀ فرزند خویش سروده و معروف است و در نهایت فصاحت و لطف بسته شده است؛ ابیاتی از این قصیده:

ای مرغ من از چه ز آشیان رفتی                   اِستاره شده بر آسمان رفتی

رخشندۀ ستاره سحر بودی                           زود از بر منظر جهان رفتی

گل بودی و ناگهان خزان گشتی                    جان بودی و سوی ملک جان رفتی

بودی دو سه روز میهمان ما را                      ناخورده غذای میزبان رفتی

تا چند الهی ز غمت نالد                              زان شهر که آمدی بدان رفتی

غزلیات الهی به سبک و شیوۀ عراقی است که هنوز هم در عراق رایج است. لطف این غزل‌ها آمیزش حقایق است با عبارات و الفاظ عاشقانه و این شیوه، طریقۀ حافظ و اوحدی است؛ هرچند مانند حافظ گاهی نتوانسته یا نخواسته است بر روی حقایق عالیۀ الفاظ و اصطلاحات عاشقانه و رندانه فروکشد و گاهی از گوشۀ پردۀ حقیقی عریان نمودار می‌گردد.

ملک‌الشعرای بهار می‌گوید: نمی‌دانم این معنی را به فکر خاص الهی باید حمل کرد یا به عشق و علاقۀ مفرط او به همان حقایق که حیف دانسته است روی آن حقایق را با الفاظ معمولی پرده برکشد. این ایراد تنها بر الهی وارد نیست، بلکه غیر از خواجه حافظ و پیش از او امیرخسرو دهلوی که در این باب آیتی بوده‌اند، باقی بزرگان در فاش‌کردن اسرار اصرار داشته‌اند، مانند اوحدی و مانند مغربی و همگنان و الهی در این وادی تنها نیست.

در سخنان الهی سوزی است که از سه منبع برخاسته است: یکی عراق که موطن اوست و به ویژه اصفهان که موجد فکر و خیال و پرواز و روح است؛ دوم تحصیل فلسفه و عرفان و علوم دینی و درک خدمت بزرگانی که سر راه او آمده‌اند؛ سوم خلقت و مزاج و حالت روحی او که دست‌پروردۀ نقاش قدرت و صنعت‌گر ازل است.

از این سه علت سوز و گرمی و تازگی و لطفی در کلمات الهی گذاشته‌اند که در خواننده تأثیر می‌گذارد و در عالم خود تازگی خاص دارد.

چند رباعی از این حکیم فرزانه که در این کتاب آمده است:

ای یار عیانی و نهانی ما را               جود تو وجود جاودانی ما را

هر صبح به درگه تو با سوز و نیاز       آییم به ناز اگر بخوانی ما را

                                    ****

از اهل صفا و معرفت دور مباش                    مست از می کبر و آب انگور مباش

خواهی که عزیز خلق و خالق باشی                خودبین و دورنگ و تند و مغرور مباش

                                    ****

من جغد نیم چرا در این ویرانم                      بر طالع خویش روز و شب گریانم

با اهرمن خیال و اوهام تباه                          بس دور ز لطف رحمت رحمانم

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

مقدمه به قلم ملک‌الشعرای بهار؛ مقدمه به قلم حسین الهی قمشه‌ای؛ پیشگفتار به قلم مهدیه الهی قمشه‌ای؛ زندگینامۀ حکیم مهدی الهی قمشه‌ای؛ خاطرات از مهدیه الهی قمشه‌ای و دیگران؛ خلاصۀ دیوان حکیم محی‌الدین مهدی الهی قمشه‌ای: قصاید، غزلیات، مخمس، رباعیات، ساقی‌نامه، عکس‌ها.