معرفی کتاب

خراسان بزرگ به سرزمین پهناوری گفته می‌شود که افزون بر استان‌های سه‌گانۀ خراسان امروزی، دربردارندۀ کشورهای افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان نیز بوده است. در این پهنۀ وسیع زبان‌ها و گویش‌های متعددی در ادوار مختلف تاریخی رواج داشته است. این زبان‌ها و گویش‌ها منعکس‌کنندۀ بخش مهمی از تغییرات و تحولات اجتماعی، فرهنگی، ادبی، سیاسی و تاریخی این ناحیه هستند. در حقیقت می توان گفت مطالعۀ تاریخ این منطقه مستلزم آشنایی با تحولات زبانی ـ گویشی آن است. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر آشکار می‌شود که بدانیم زبان فارسی در منطقۀ خراسان در تمام ادوار تاریخی خود همواره از جایگاه ویژه و استواری برخوردار بوده است.

پس از ورود اسلام به ایران و ایجاد حکومت‌های مستقل ایرانی در خراسان و ماوراءالنهر، زبان رایج در بین مردم آن نواحی که زبان فارسی نامیده می‌شد، نخست به عنوان زبان درباری و اداری استفاده شد و سپس به تشویق و ترغیب حاکمان ادب‌دوست ایرانی (مانند یعقوب لیث صفار) زبان فارسی، زبان شعر و نثر آن نواحی و به تدریج همۀ ایران شد.

در چنین زمینۀ زبانی ادبا و شعرای برجسته‌ای چون رودکی، رابعۀ بلخی، فردوسی، دقیقی، ابوسعید ابوالخیر، عطار نیشابوری، سنایی و ... رشد یافته و بالیده‌اند. از سوی دیگر موطن و مولد بسیاری از دانشمندان، حکما و فلاسفۀ بزرگ نظیر ابن سینا، ابوریحان بیرونی، خوارزمی، خیام، فارابی، غزالی، ملاهادی سبزواری و ... نیز این سرزمین بوده است.

آثار مکتوب بر جا مانده از همۀ این بزرگان، مناسب با دورۀ تاریخی که در آن می‌زیسته‌اند، دربردارندۀ واژه‌ها و ساخت‌های زبانی ویژه و متنوعی است که در حال حاضر در زبان فارسی معیار دیده نمی‌شود؛ اما خوشبختانه هنوز هم توسط گویشوران بسیاری از گویش‌های فارسی موجود در منطقۀ خراسان استفاده می‌شود؛ بنابراین مطالعۀ گویش‌های این منطقه در بازشناسی این بخش از گنجینۀ زبان فارسی اهمیتی بزا و نقش اساسی دارد. از سوی دیگر مطالعۀ این گویش‌ها هم به غنای زبان معیار می‌افزاید و هم محققان را در شناسایی گذشتۀ زبان فارسی و سیر تحولات آن یاری خواهد کرد.

گویش‌های فارسی رایج در خراسان امروزی نظیر گویش‌های قائنی، بیرجندی، اسفراینی، سبزواری، نیشابوری، کاشمری و ... که در این نوشتار تحت عنوان کلی گویش‌های خراسانی نام‌گذاری شده‌اند، از جمله میراث‌داران بزرگ و بر حق زبان فارسی دری محسوب می‌شوند. مجموعۀ این زبان‌ها و گویش‌ها و گویش‌های دیگری که در طول زمان و به تدریج به خراسان راه یافته‌اند، غنای بسیاری به فرهنگ و ادب این سرزمین بخشیده است. از این رهگذر کتاب حاضر با چشم‌اندازی تاریخی، تحولات زبانی ـ گویشی منطقۀ خراسان را بررسی نموده است.

کتاب دربردارندۀ پنج بخش است: بخش نخست نگاهی اجمالی به ریشه‌شناسی نام‌واژۀ خراسان دارد. در بخش دوم تحولات زبانی ـ گویشی این منطقه در ادوار مختلف تاریخی (باستان، میانه و نو) بررسی شده است. بخش سوم کتاب به ویژگی‌های زبان‌شناختی زبان‌های رایج در خراسان کنونی پرداخته است. این زبان‌ها شامل عربی، ترکی و کردی است که به واسطه پیشینه تاریخی ـ  فرهنگی هر یک از آنها و به ویژه تأثری که گویش‌های خراسان از آنها پذیرفته‌اند، از اهمیت بسیاری برخوردارند. بخش چهارم کتاب به توصیف اجمالی گویش‌هایی نظیر تاتی، هزارگی، بلوچی و گویش کولیان خراسان پرداخته است که افزون بر گویش‌های خراسانی فوق‌الذکر در نواحی مختلف خراسان رواج دارند. در بخش پایانی توصیف زبان‌شناختی نسبتاً جامعی از وجوه اشتراک و افتراق گویش‌های خراسانی ارائه گردیده است. در این بخش، نخست به شباهت‌ها و تفاوت‌های نظام آوایی و سپس نظام ساخت واژه‌های این گویش‌ها پرداخته است.

فهرست کلی مطالب این کتاب در پنج بخش بدین قرار است:

واژه‌شناسی خراسان، سیر تاریخی و تحول زبان‌ها و گویش‌های خراسان، زبان‌های رایج در خراسان، گویش‌های رایج در خراسان، بررسی و تحلیل زبان‌شناختی گویش‌های خراسانی.