معرفی کتاب

ادبیات گیلکی گسترۀ متنوعی از شعر و نثر شفاهی و مکتوب را دربرمی‌گیرد. ادبیات شفاهی زمینۀ گسترده‌ای است که در این نوشتار به گونه‌ای گذرا بدان اشاره شده و نیاز به بررسی و مطالعه‌ای دیگر دارد. نگارنده در این مجموعه این مطالب را مطالعه و بررسی کرده است: حوادث و رویدادهای اجتماعی و تاریخی و نقش آنها در تحول زبان و ادبیات گیلکی؛ پیشینۀ ادبیات مکتوب گیلکی و نگاهی به آثار بازمانده از سده‌های پیشین، به ویژه دیوان پیر شرفشاه؛ اشعار شاعران دورۀ مشروطه و تحلیل درون‌مایه‌ای این آثار؛ شکل‌گیری ادبیات جنگل، مقایسۀ محتوا و شکل این اشعار با اشعار دورۀ مشروطه؛ موقعیت ادبیات گیلکی پس از افول نهضت جنگل و حضور شاعر نام‌آور گیلان محمدعلی افراشته و نقش تأثیرگذار او بر ادبیات گیلکی و نیز تحلیل مضامین و محتوای اشعار و منظومه‌های او؛ نوگرایی در شعرهای شاعران دهۀ پنجاه و تحولی که دگرگونی‌های اجتماعی در عرصۀ ادبیات گیلکی به وجود آورد و نقشی که پیشگامان سبک نیمایی شعر گیلکی به عهده داشتند؛ جریان شعر سنتی گیلکی، منظومه‌سرایی و غزل گیلکی؛ ترانه‌سرایی و پیش‌پرده‌خوانی؛ انقلاب اسلامی و ادبیات گیلکی؛ نقش مطبوعات در هویت‌بخشی شعر گیلکی؛ نثر گیلکی و نمونه‌هایی از آن؛ هسا شعر و بازتاب آن در زبان و ادبیات گیلکی؛ نوآوری در شعر گیلکی و بررسی آثار شاعران حلقۀ «خانۀ فرهنگ گیلان» و نقشی که انجمن‌های فرهنگی و هنری در اعتلای ادبیات گیلکی بر عهده داشته‌اند.

ادبیات شفاهی بزرگ‌ترین منبع شناخت هویت انسان، شرایط طبیعی، اجتماعی و روان‌شناسی جمعی است. میراثی است که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر به ما رسیده است. اولین سند از فرهنگ شفاهی گیلان در سال 1842 م توسط 
الکساندر خودزکو ثبت کرده است. این مجموعه با نام ترانه‌های محلی ساکنان جنوبی دریای خزر به فارسی ترجمه شده و نشر یافته است.

آگاهی ما از نثر گیلکی گذشته بسیار اندک است. به گواهی تذکره‌نویسان، دانشمندان زیدی در قرون سوم و چهارم هجری به زبان‌های گیلکی و طبری بر قرآن و دیگر آثار مذهبی تفاسیر نوشته‌اند. به روایتی کتاب‌هایی چون قابوس‌نامه، مرزبان‌نامه (شکره‌نامه)، ویس و رامین به زبان گیلکی و طبری نیز موجود بوده است. در عصر دیالمه نیز نثر دیلمی متداول بوده است. قدیمی‌ترین اثر به زبان گیلکی نوشته‌ای از میرظهیرالدین مرعشی دربارۀ بنای آمل به زبان دیلمی است و در کتاب تاریخ طبرستان آورده شده است. این نوشته را در قرن سیزدهم میرزا ابراهیم گیلانی به فارسی ترجمه کرده و به گیلان‌شناس اروپایی «درن» داده است. میرزا ابراهیم همچنین داستان‌های عامیانۀ فارسی را به گیلکی برگردانده که از هیچ‌کدام از این دو اثر نشانی در منابع فارسی نیست.

قدیمی‌ترین بازماندۀ شاعران گیل و دیلم مربوط به عصر آل بویه است که به دلیل گیلانی‌بودن شاهان این سلسله از شاعران محلی، مخصوصاً شاعرانی که به زبان گیلکی شعر می‌گفتند، حمایت و پشتیبانی می‌کردند.

تنها نمونۀ شعر مکتوب گیلکی از گذشته، دیوان اشعار پیرشرفشاه دولابی است که در کتابخانه آکادمی بخارست در کشور رومانی است.

مشروطیت و ادبیات گیلکی: گیلان در عصر مشروطیت از پایگاه‌های مهم سیاسی و تجاری در ایران بود. گیلان پل ارتباطی و دروازه‌ای بود که ایران را به روسیه و اروپا مرتبط می‌کرد. تمدن نو و شهرنشینی در گیلان در حال گسترش بود و مردم گیلان در کسب تمدن جدید پیشرو بودند. مشروطیت و نهضت آزادی‌خواهی علیه استبداد و حکومت قاجار، روح جدیدی در کالبد نیمه‌جان زبان‌های بومی ایران دمید. در این عصر شاعران برجسته‌ای در عرصۀ ادبیات گیلکی قد برافراشتند و دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی را در شعر وارد کردند. توجه به عناصر بومی از جمله زبان گیلکی، ضرب‌المثل‌های گیلکی و واژگان بومی در مطالب نشریه‌های آن زمان، سرآغاز شکل‌گیری ادبیات معاصر گیلکی شد. توجه به هویت فرهنگی و بومی و زبان گیلکی در این دوره اندک‌اندک گسترش یافت.

نهضت جنگل و ادبیات گیلکی: نهضت جنگل در عرصه‌های مختلف فرهنگ و اندیشۀ جامعۀ گیلانی اثر گذاشت. مهم‌ترین مشخصۀ آن ادبیات جنگل است. در سال 1293 تا 1300 خورشیدی (آغاز تا پایان نهضت جنگل)، بیش از 16 مجله و روزنامه انتشار یافت. جنگلی‌ها چند سال پس از فعالیت برای تبلیغ اهداف سیاسی و فرهنگی نیاز به ارگان و روزنامه‌ای داشتند که در آن بتوانند به اندیشه‌های خود بپردازند؛ بدین ترتیب نخستین شماره روزنامه جنگل در 20 خرداد 1296 خورشیدی منتشر شد. روزنامۀ جنگل در اولین شمارۀ خود بخشی به نام ادبیات گشود که با چاپ اشعاری بعدها به ادبیات جنگل معروف شد. اشعار و منظومه‌هایی که در شماره‌های مختلف روزنامه جنگل چاپ می‌شد، با توجه به شرایط تاریخی، شاید از نظر هنری و ظرایف شعری پربار نباشد؛ اما از نظر محتوا و تفکر سیاسی بسیار تأثیرگذار بود.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار، ادبیات شفاهی، متل‌ها و اشعار کودکانه، ترانه‌ها، ادبیات مکتوب، مشروطیت و ادبیات گیلکی، نهضت جنگل و ادبیات گیلکی، مضمون اشعار جنگل و مقایسۀ آنها با شعر دورۀ مشروطه، شعر گیلکی پس از نهضت جنگل، شعر گیلکی پس از کودتای 28 مرداد 1332، شعر نیمایی و محمد بشرا، شاعران پیشتاز شعر نیمایی گیلکی، شعر سنتی گیلکی، منظومه‌های گیلکی، غزل در شعر گیلکی، ترانه‌سرایی و پیش‌پرده‌خوانی، شعر گیلکی در آستانۀ انقلاب، نشریۀ دامون و ادبیات گیلکی، شیون فومنی و شعر گیلکی، تحول شعر گیلکی پس از دهۀ شصت، هساشعر، نوآوری در شعر گیلکی معاصر، نگاهی به سه مجموعه، ادبیات داستانی و نمایشی گیلکی، نشریات و ادبیات داستانی، چقدر جنگلاخوسی، کلاج، هتو پاماله دره‌تا ...، کتاب‌نامه، نمایه، چکیدۀ انگلیسی.