معرفی کتاب

در طول دو دهه‌ای که از وقوع انقلاب اسلامی می‌گذرد، شعر معاصر ایران با توجه به تحولات عمیق و سریع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دستخوش دگرگونی‌های فراوان بوده است؛ دگرگونی‌هایی در حوزۀ محتوا، شکل، موسیقی، ساختار و زبان. بعد از انقلاب انجمن‌ها و نهادهای روشنفکری که نبض شعر در آنها می‌تپید، از هم پاشیده شد و چند سال اول با وجود شرایط ویژۀ جنگی، تنگنای اقتصادی و مهاجرت و سکوت شاعران شاخص و تأثیرگذار دورۀ قبل، شعر از تاب و توان افتاد و مدتی گذشت تا جریان‌های نوآیین و گذشته حرکت خود را از نو آغاز نمایند. درست بعد از پذیرش قطعنامه و پایان جنگ، جنبش‌های شاعری از لاک خود درآمدند و با سرعت هرچه تمام‌تر شاعران هر جریان به چاپ و نشر آثار خویش اقدام کردند. در این سال‌ها آهنگ رشد کمی شعر به گونه‌ای است که تا نیمۀ اول هفتاد، سال‌های سکوت و بی‌رونقی تا حدی جبران می‌شود و شاعران جوان با گرایش‌های متعدد به ظهور می‌رسند. ترجمه و چاپ کتب نقد ادبی، نظریه‌های ادبی غربی را در اختیار جوانان قرار می‌دهد و افق‌های نوینی در نگاه و نگرش آنان به وجود می‌آورد؛ شک و تردید در اصالت تجارب دهه‌های گذشته و به‌کارگیری نظریه‌های تازه از ثمرات آشنایی با تئوری‌های غربی است. در مجموع این عوامل طبقه‌بندی و شناسایی دقیق جریان‌های شعری را برای هر منتقدی مشکل می‌سازد. در باب معرفی و نقد شعر این دوره البته کتب و مقالاتی نوشته شده است که هر یک در تبیین و شناسایی آن تا حدودی ثمربخش هستند؛ اما این آثار به دلیل گستردگی و تنوع جریان‌هایی که هیچ یک هنوز هم از تب و تاب نیفتاده‌اند، بسنده نیستند.

از زمان تحقیق این کتاب تا زمان چاپ، تعدادی از شاعران مطرح روی در نقاب خاک کشیدند؛ نصرالله مردانی، حسن حسینی، قیصر امین‌پور، منوچهر آتشی، محمد حقوقی، م.آزاد و نازنین نظام شهیدی از آن جمله هستند. بخش‌هایی از این پژوهش که به شعر این شاعران اختصاص داشت، به عمد بدون هیچ تغییری و به همان شکل اولیۀ خود آمده است تا نشانه‌ای از این مسئله باشد که تعریف و تمجیدهایی که معمولاً در جامعۀ ما نثار مردگان می‌شود، در تحلیل‌ها تأثیری نداشته است.

همچنین در این پژوهش تبارشناسی شعر نو فارسی جز در مواردی اندک و لابلای بحث‌ها، تعمداً نادیده گرفته شده است؛ به همین دلیل خوانندگان غیر متخصص و عام بهتر است این تحقیق را بعد از مطالعۀ آثاری مانند تاریخ تحلیلی شعر نو، ادوار شعر فارسی از انقلاب مشروطه تا سقوط سلطنت، گونه‌های نوآوری در شعر معاصر و به ویژه جریان‌شناسی شعر معاصر از کودتای 28 مرداد تا انقلاب 57 را بخوانند. به ویژه اثر آخر که این تحقیق در ادامۀ آن به رشتۀ تحریر درآمده و در اسلوب نگارش وامدار مستقیم آن است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: کلیات و نقد جریان‌شناسی‌های شعر معاصر: مقدمه؛ سبک‌های ادبی؛ مکاتب ادبی؛ جریان شعری و تفاوت آن با سبک‌ها و مکاتب ادبی؛ پیشینۀ جریان‌شناسی در شعر معاصر ایران: پیشینۀ جریان‌شناسی در کتاب‌های نقد ادبی معاصر ایران، پیشینۀ جریان‌شناسی در مقالات ادبی.

فصل دوم: آواهای ناتمام (استمرار جریان‌های شعری پیش از انقلاب در دهه‌های 60 و 70): مقدمه؛ سنت‌گرایان معاصر: الف) سنت‌گرایان رمانتیک: محمدحسین شهریار، حسین منزوی، محمدعلی بهمنی، فریدون توللی، هوشنگ ابتهاج. ب) سنت‌گرایان اجتماعی: سیمین بهبهانی، مهدی اخوان ثالث؛ نوگرایان معاصر: الف) نوگرایان رمانتیک: نادر نادرپور، فریدون مشیری، نصرت رحمانی. نوگرایان اجتماعی: احمد شاملو، محمدرضا شفیعی کدکنی، منوچهر آتشی، حمید مصدق، سیاوش کسرایی.

فصل سوم: آواهایی از میان آتش و دود (نقد و بررسی جریان شعر جنگ و پایداری): مروی کوتاه بر ریشه‌های شعر جنگ در دوران انقلاب؛ ویژگی‌های کلی شعر جنگ: محتوا، تخیل، ساختار، موسیقی، زبان؛ معرفی شاعران برجسته: الف) سنت‌گرایان: محمود شاهرخی، نصرالله مردانی، حمید سبزواری، مشفق کاشانی، مهرداد اوستا، پرویز بیگی. ب) نوگرایان: سلمان هراتی، قیصر امین‌پور، طاهره صفارزاده، علی موسوی گرمارودی، محدرضا عبدالملکیان، حسن حسینی.

فصل چهارم: نغمه‌های آشنا (بازنگری، احیا و تداوم جریان نوگرای اجتماعی): مقدمه؛ ویژگی‌های کلی شعر نوگرای اجتماعی؛ شاعران مطرح نوگرای اجتماعی: شمس لنگرودی، منصور اوجی، محمد حقوقی، محمدعلی سپانلو، بیژن جلالی، یدالله مفتون امینی، محمود مشرف تهرانی.

فصل پنجم: صداهای غریب (شکل‌گیری و ویژگی‌های جریان شعری آرمان‌گریز یا متفاوت): مقدمه؛ ویژگی‌های کلی شعر جریان آرمان‌گریز: شاعران نوگرای آرمان‌گریز: هرمز علی‌پور، کسرا عنقایی، مهرداد فلاح، سیدعلی صالحی، گراناز موسوی، حافظ موسوی.

فصل ششم: هیاهو برای هیچ (شکل‌گیری ویژگی‌های جریان شعری معناگریز یا پست‌مدرن): مقدمه؛ شعر معناگریز یا پست‌مدرن از نگاه منتقدان ادبی؛ ویژگی‌های کلی شعر معناگریز یا پست‌مدرن؛ شاعران نوگرای معناگریز: رضا براهنی، علی باباچاهی، نازنین نظام شهیدی، رزا جمالی، علی عبدالرضایی.