معرفی کتاب

متن اصلی کتاب به زبان انگلیسی بوده که در ضمن آن اشعار عربی برگزیده شده توسط دکتر مارتین لینگز به زبان انگلیسی برگردانده شده است. مؤلف کتاب یکی از شاگردان و پیروان متفکر، هنرمند و عارف مسلمان سوئیسی فریتوف شووان و از معتقدان مکتب سنت‌گرایانۀ او با عنوان «حکمت خالده» است.

کتاب به عنوان مجلدی از تاریخ جدید کمبریج در ادبیات عربی تدوین و سپس با تجدیدنظر به عنوان گلچینی از اشعار عرفانی بر اساس ترتیب تاریخی شاعران عارف درآمده است. مؤلف با گزینش شمه‌ای از آثار عارفان سدۀ دوم تا هشتم هجری، یعنی دوران شکوفایی عرفان اسلامی خوانندۀ کتاب را در واقع با سیر پیدایش و رشد ادبیات عارفانۀ اسلامی در حیطۀ زبان عربی و در قالب شخصیت‌های کلیدی تصوف و عرفان آشنا می‌کند که برخی از این شخصیت‌ها نمایندۀ عرفان خراسان بوده‌اند؛ مانند سهل تستری، جنید، حلاج و شبلی و برخی نمایندۀ عرفان عراق؛ مانند تونسی و ابن فارض یا مکتب ابن عربی و به هرحال نقطۀ عطفی در ادبیات عرفانی به شمار می‌آمده‌اند. افزون بر این وی با تعلیقات ارزندۀ خویش که خالی از همدلی مؤلف با فحوای معارف و حالات و مواجید صوفیان نیست، ابهامات برخی ابیات را مرتفع می‌کند.

احاطه‌داشتن مؤلف به زبان انگلیسی و عربی و ابعاد و ظرایف زیبایی‌شناختی و هنرمندانۀ هر دو زبان و نیز شناخت عمیق او به جنبه‌های گوناگون معارف اسلامی و عرفانی این کتاب را همچنین به عنوان منبعی معتبر برای بررسی چگونگی برگرداندن مصطلحات و نیز اشعار عرفانی به زبان انگلیسی درآورده است.

به باور مترجم، مؤلف به خوبی وحدت نهایی تجربۀ درونی عارفان مسلمان را دریافته و بدون افتادن در ورطۀ برخی تقسیم‌بندی‌های تصنعی بین عارفان، جوهر تجارب عرفانی ایشان را در دو بُعد عرفان عملی (عشق و فراق و وصال) و عرفان نظری (وحدت وجود و نظریۀ تجلی) که در اشعار و غزلیات و ادبیات ایشان انعکاس یافته، به خوبی بازنمایانده است. تلاش مترجم بر این بوده که در ترجمۀ اشعار، متن اصلی آنها به زبان عربی را محور قرار دهد، به ویژه که در برخی موارد، پاره‌ای برگردان‌های انگلیسی اشعار را ناکافی یا ناسالم می‌داند.

امتیازی که این اثر نسبت به متن اصلی دارد، پیوست انتهای هر بخش مربوط به هر شاعر عارف است؛ زیرا هرچند ابیات برگزیده شده همه از ادبیات عرفانی زبان عربی انتخاب شده است و نه از بخش اعظم میراث عرفانی اسلامی، یعنی ادبیات پارسی؛ اما مترجم سعی کرده با افزودن پیوست‌هایی به اندازۀ بضاعتش این نقیصه را تا حدی جبران نماید. به اعتقاد نگارنده این پیوست‌ها خود فتح بابی در عرصۀ ادبیات تطبیقی و مقایسۀ مضامین عرفانی مطرح در ادبیات فارسی و عربی است.

در این بخش تلاش بر این بوده که به مصداق:

پارسی گو گرجه تازی خوش‌تر است                          عشق را خود صد زبانی دیگر است

با لحاظ تشابهات مضمونی و محتوایی اشعار مطرح در ادبیات فارسی، از شاعران بزرگ پارسی‌گو همچون حافظ، مولانا، سعدی، نظامی، عطار، سنایی، عراقی، باباطاهر، شبستری و ... که به نوعی به وحدت تجربۀ عرفانی یا توارد یا اقتباس و تأثیرپذیری دلالت دارد، آورده شود. فایدۀ ذکر این ابیات نه تنها در فهم بهتر اشعار عربی، بلکه در مقایسه و فهم مضامین بعضاً غنی‌تر میراث گران‌بار عرفای فارسی‌زبان نیز است.

عنوان کتاب «حدیث ساغر و می» برگزیده شده تا رویکرد کلی گزینش مؤلف، یعنی رویکرد عشق‌محور و شورمندانۀ او نمایان باشد؛ چراکه ابیات برگزیده بیش از آنکه درصدد سفارش اخلاقی فارغ‌دلانه باشد، درصدد بیان دردمندانۀ اشتیاق عارفانه است:

خدا را ای نصیحت‌گو حدیث ساغر و می گو                 که نقشی در خیال ما از این خوش‌تر نمی‌گنجد

همچنین این اشعار کمتر درصدد جستن راز هستی و پرده‌برداری از آن است و بیشتر به سرشت انسان و تأثیر می شادی‌بخش محبت و کیمیای عشق الهی در او می‌پردازد؛ باز به تعبیر لسان‌الغیب:

حدیث مطرب و می گو و راز دهر کمتر جو                   که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

فصل اول: رابعه عدویه بصری؛ فصل دوم: ذوالنون ثوبان مصری اخمیمی؛ فصل سوم: سهل ابن عبدالله تستری (شوشتری) بصری؛ فصل چهارم: ابوالحسین احمد ابن محمد النوری بغدادی؛ فصل پنجم: ابوالحسن سمنون ابن حمزه بصری بغدادی؛ فصل ششم: حسین ابن منصور حلاج(بیضاوی) بغدادی؛ فصل هفتم: ابوبکر دلف ابن جحدر شبلی بغدادی؛ فصل هشتم: ابوالعباس ابن قاسم سیاری مروی؛ فصل نهم: عبدالعزیز تونسی؛ فصل دهم: ابوحامد محمد غزالی طوسی بغدادی؛ فصل یازدهم: محی الدین محمد ابن علی ابن عربی اندلسی؛ فصل دوازدهم: شرف الدین عمر ابن فارض مصری؛ فصل سیزدهم: ابوالحسن علی ابن عبدالله شوشتری اندلسی؛ حاصل کلام؛ تعلیقات؛ کتابنامه.