معرفی کتاب

این کتاب تلخیصی است به نثر از کتاب عظیم خاوران‌نامه سرودۀ ابن حسام خوسفی شاعر شیعی‌مذهب اهل خراسان در قرن نهم هجری که نگارش این کتاب را به سال 830 هجری به پایان برده است. وی خود مدعی است موضوع منظومه‌اش به یک کتاب عربی تعلق داشته است و بنا به عقیدۀ دکتر صفا در تاریخ ادبیات در ایران نیز این ادعا درست می‌آید و مبتنی و مستندشدن بر منشأی دیگر ار خاصیت کتاب‌های حماسی می‌دانند.

از خاوران‌نامه نسخ خطی بسیار و گاه نفیس با تذهیب‌های فوق‌العاده و تصاویری هوش‌ربا در ایران و برخی کتابخانه‌های معتبر دنیا وجود دارد. این کتاب نخستین بار به سال 1860 میلادی در تبریز چاپ شد و در افغانستان به صورت سنگی و با نام محاربات حیدری به چاپ رسیده است.

خاوران‌نامه کتابی حماسی و حجیم در شرح دلاوری‌های حضرت علی (ع) امام اول شیعیان است که شاعر در قصه‌ای درازدامن و خیالی او را همراه اصحاب خود برای فتح و کشورگشایی به سرزمین خاور می‌کشاند. خاور در قصه‌ از مرزهای شرقی ایران شروع می‌شود و تا سرزمین توران، هند، چین و ترکستان گسترش می‌یابد.

یاران اصلی علی (ع) در این قصه مالک اشتر، ابوالمعجن و عمروامیه عیار هستند و او در نبردهای طولانی با شاهان، امیران و دیوان درمی‌افتد و بسیاری از شخصیت‌های افسانه‌ای را درهم می‌شکند. جمشیدشاه، تهماسب و ده‌ها تن دیگر در این نبردها شکست می‌خورند و اهالی این سرزمین‌های دور اسلام را می‌پذیرند.

خاور‌نامه نیز مانند بسیاری از آثار هم‌ردیف خود نظیر امیرحمزۀ صاحبقران سرشار از داستان‌های غریبی است که قهرمانانش پیشوای سلام هستند؛ آنها با دیوها و اجنه و پریان می‌جنگند و مسلمانشان می‌کنند، یک‌تنه با لشکری عظیم می‌جنگند و از کشته پشته می‌سازند و دژی را به خوانده وردی به تلی خاک بدل می‌کنند. اینکه چطور متشرعان و فقهای اسلام در برابر همۀ اینها سکوت می‌کنند و مخالفتی نمی‌ورزند، به نظر دکتر محجوب به هدف ساخت این قصه‌ها بازمی‌گردد که محکم‌ساختن عقاید دینی و جلب احترام و علاقۀ مردم به خاندان پیامبر بوده است و باز به اعتقاد همو از همین رو شاهان صفوی به دلیل حسن اعتقادشان به پیشوایان دینی، به ترویج چنین داستان‌هایی پرداختند و سبب شدند تحریرهای صفوی این آثار تفاوت بسیاری با تحریرهای قدیمی‌تر پیدا کند و مشحون از حوادث غریب شود.

خاوران‌نامه با وجود اهمیت آن برعکس رموز حمزه یا حای تلخیص شدۀ آن، امیر حمزۀ صاحبقران چندان به چاپ نرسیده و پراشکال است. شاید دلیل آن به رغم نسخ خطی مرغوبش منظوم‌بودن اثر بوده است که خودبخود آن را از دایرۀ خوانندگان عام به حوزۀ خواص می‌کشاند؛ اما خاورنامه در واقع پرداختی منثور و عامه‌پسند و البته بسیار تلخیص شده از کتاب اصلی است. سبک نگارش آن نزدیک به امیرحمزه صاحبقران است و در واقع کتاب را می‌توان دنباله‌ای از امیرحمزه صاحبقران دانست؛ زیرا وقایع آن پس از ماجراهای امیرحمزه اتفاق می‌افتد.

تردیدی نیست که این نوع داستان‌پردازی ریشه در متون کهن‌تر دارد؛ اما نگارش نو آنها به شکلی قابل فهم عامۀ شنوندگان و خوانندگان بیشتر از دوران صفویه تا اواخر قاجاریه را دربرمی‌گیرد. شاید هدف افزون بر ارائۀ تصویری آرمانی و اسطوره‌ای از دلاوری‌های علی (ع) این بوده که تمایلات دینی نویسنده را نیز بیان کند.