معرفی کتاب

دانش زبان‌شناسی به طور عام و معناشناسی به طور خاص در جهان اسلام اساساً پیرامون مطالعات و پژوهش‌هایی در حوزۀ متون مقدس به ویژه قرآن کریم شکل گرفته است.

در تمام دوران تاریخ و فرهنگ اسلامی، دین ارتباط تنگاتنگی با زبان و مباحث زبان‌شناسی داشته و همین سبب تکوین و رشد آن شده است. گردآوری واژگان و سپس فرهنگ‌نویسی، دقت در قرائت و به‌وجودآمدن انواع قرائت، تفسیر، شرح واژگان غریب و نگارش کتاب‌هایی چون غریب‌القرآن، دقت در مباحث نحوی و یافتن دقیق‌ترین تعلیل نحوی برای عبارات قرآنی، توجه فراوان به زیبایی‌های لفظی و معنایی آیات، نشان از آن دارد که قرآن کانون توجه دانشمندان در سراسر تاریخ اسلام بوده است؛ بنابراین می‌توان گفت که زبان‌شناسی و معناشناسی زاییدۀ توجه به متن قرآن است. بی‌دلیل نیست که گفته‌اند: غالباً زبان‌شناس در فرهنگ اسلامی، عالم دین بوده و زبان‌شناسان در میان دانشمندان گذشته حتماً از میان قاریان، مفسران، محدثان، متکلمان و فقیهان سر برآورده بودند.

نخستین طبقه‌ای که به مباحث زبانی و به ویژه معنا توجه داشته‌اند، لغویانی بوده‌اند که به شرح و تفسیر واژگان غریب می‌پرداخته‌اند. به همین روی علت ظهور دانش شناخت واژگان غریب، قرآن بوده است؛ چون در آن واژگانی وجود داشت که به شرح و تفسیر نیاز داشت. لغویان عرب از همان آغاز برای یافتن معنای این واژگان به متونی غیر از قرآن ـ شعر جاهلی ـ توجه نموده بودند و این از حیث روش‌شناسی حائز اهمیت فراوان است؛ چون توجه به محیط زبانی برای تفسیر متن و رفع ابهام از معنای واژگان است. زبان‌شناسان عرب از همان آغاز به پژوهش‌های جدی دست یازیده بودند که در این راستا نگارش کتاب‌هایی چون غریب‌القرآن شکل گرفت.

در این کتاب به مسئلۀ سیر تاریخی فرهنگ‌نگاری در حوزۀ واژگان قرآن و معناشناسی در سنت زبانی عربی و فرهنگ اسلامی پرداخته می‌شود؛ اما مسئلۀ معنا که مهم‌ترین دغدغۀ آدمی در هستی است و یافتن معنای واژگان و عبارات و درک معنای متنی و تحلیل آن و حتی در سطح کلان‌تر یافتن معنای زندگی و معناداری رفتار و پدیده‌های انسانی از مباحث مهم در حوزۀ اندیشۀ بشری است؛ بنابراین هیچ کس منکر اهمیت بحث معنا در زبان نیست. سرشت حقیقی زبان را می‌توان از خلال فهم و دریافت معنا یافت. آنچه که در تمام سطوح تحلیلی زبانی نقش مهمی ایفا می‌کند، مسئلۀ معنا است.

موضوع این پژوهش مسئلۀ تغییر یا تحول معنایی است. در این حوزه از بررسی معنا که در حقیقت معناشناسی تاریخی است، زبان‌شناسان و معناشناسان در پی قانونمندکردن تحولاتی هستند که در حوزۀ معنا رخ می‌دهد. مهم‌ترین مشغلۀ زبان‌شناسان موضوع تغییر معنا، جنبه‌های این تغییر، علل وقوع آن، عوامل تأثیرگذار در مرگ و حیات واژگان است.

بررسی مسئلۀ تحول معنا در قرآن مسئلۀ اصلی این پژوهش است. خاستگاه طرح این مسئله این است که با دقت در قرائت این متن آسمانی به واژگانی برمی‌خوریم که ریشه در ادبیات قبل از اسلام و به ویژه شعر جاهلی دارد؛ ولی با قرارگرفتن در بافت جدید دچار تحول معنایی شده است و همین مسئله خود از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که قرآن در عین حال که متنی استوار و فصیح است، از متون قبلی خود به طور کامل گسست نیافته است.

در این نوشتار قصد بر آن است که به مهم‌ترین واژگان در حوزۀ اعتقادات و مفاهیم اخلاقی و واژگان مربوط به امور متافیزیکی پرداخته شود؛ ابتدا یافتن ردپای آنها در متون شعری قبل از اسلام و سپس دریافت تحول معنایی آنها در قرآن کریم. اینگونه بررسی‌ها در درجۀ نخست به خلاقیت یک متن می‌پردازد که در سنت ادبی به آن اعجاز گفته می‌شود. به عبارت دیگر در پی اثبات این مطلب که قرآن کریم به زیبایی توانسته است با به‌کارگیری واژگان شعر جاهلی معنای تازه‌ای به آن ببخشد. این مسئله برای مخاطبان نخستین قرآن که خود از زبان و پیشینۀ زبانی قوی برخوردار و به زبان‌آوری و فصاحت و شعر و ادب نام‌بردار بوده‌اند، شگفت‌آور بود که متنی آسمانی از واژگان زبان آنها استفاده کند و آنها را با هیئت و معنایی تازه ارائه نماید.

چارچوب مباحث این بررسی مسئلۀ تغییر معنایی با توجه به حضور واژگان شعر جاهلی در قرآن کریم است؛ بنابراین در فصول آن به مباحثی چون معناشناسی، تغییر معنایی، زبان و فرهنگ، قرآن و فرهنگ زمانه، پیشینۀ مباحث زبان‌شناسی و معناشناسی در جهان اسلام و بررسی و تحلیل نمونه‌های واژگان شعر جاهلی و تغییر معنای آنها در متن پرداخته می‌شود.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: پیشینۀ معناشناسی: معناشناسی، انواع معنا، تغییر معنایی، پیشینۀ معناشناسی در جهان اسلام، تغییرات معنایی در معناشناسی، انواع تغییرات معنایی، بینامتنیت و قرآن، بینامتنیت چیست، روابط بینامتنی در قرآن؛ فصل دوم: مفهوم‌شناسی: زبان چیست، زبان ادبی قبل از اسلام، زمینه‌های نزول، آغاز تحول، گسست یا پیوست (حوزۀ معرفتی، حوزۀ زبانی)، حوزۀ معرفتی، حوزۀ زبانی، زبان قرآن، نگاهی گذرا به آرایی در باب زبان دینی، مفهوم زبان قوم، زبان و فرهنگ؛ فصل سوم: تغییر معنایی در قرآن: درآمد، تغییر معنا از نگاهی دیگر، واژگان قرآن و شعر جاهلی، حوزۀ مفاهیم اعتقادی، حوزۀ مفاهیم عبادی، حوزۀ مفاهیم اخلاق و رفتار، حوزۀ مفاهیم این‌جهانی و آن‌جهانی، حوزۀ مفاهیم فراعقلی، روش تفسیری ابن عباس، فهرست واژه‌ها و لهجه‌هایی که واژگان قرآنی بدان‌ها نازل شده است، ابن عباس و تفسیر قرآن به واژگان شعر جاهلی؛ فهرست واژه‌های قرآنی؛ کتاب‌نامه.